Բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեանի Հետ Հարցազրոյց. «Արուեստում Պէտք է Մենք Այնքան Յաջողութեան Հասնենք, Որ Կարողանանք Ամուր Պահել Մեր Սահմանին Կանգնած Զինուորի Թիկունքը»

Հարցազրոյցը վարեց՝ Կարին Սաղտըճեան

Համազգայինի Թորոնթոյի Նուռ ֆիլմի փառատօնին (Նոյեմբեր 15-19), կը մասնակցէր նաեւ հանրածանօթ բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեան իր The Last Inhabitant ֆիլմով, որ շահեցաւ երկրորդ մրցանակը լաւագոյն ֆիլմ մրցակատեսակին մէջ:

Նշենք, թէ Աւետիսեանի Tevanik ֆիլմը 2014ին շահեցաւ Ոսկեայ Ծիրան մրցանակը համանուն ֆիլմի փառատօնին: Ամրան, անոր՝ The last Inhabitant ֆիլմը Սկանտանաւեան ֆիլմի փառատօնին շանեցաւ Լաւագոյն Ֆիլմ մրցանակը. անիկա ցուցադրութեան դրուեցաւ նաեւ Վենետիկի աշխարհահռչակ ֆիլմի փառատօնին:

The Last Inhabitant հիմնուած է Ծովինար Խաչատրեանի «Կիւրջեւանի Վերջին Բնակիչը» պատմուածքին վրայ:Երաժշտութեան հեղինակն է Սերժ Թանքեան, իսկ նկարահանումները կատարուած են բեմադրիչին պապենական՝ Խաչմաչ գիւղին մէջ:

Առիթէն օգտուելով, «Թորոնթոհայ» թերթի խմբագիր Կարին Սաղտըճեան հանդիպում մը ունեցաւ Աւետիսեանի հետ՝ խօսելով անոր մշակած ֆիլմարուեստին եւ այս ճանապարհին՝ անոր հանդիպած դժուարութիւններուն մասին:

* * *

 Թորոնթոհայ․ Ինչո՞ւ ձեր ֆիլմերուն մէջ առաւելաբար Արցախի մասին կը պատմէք։

Ջիւան Աւետիսեան– Ես դրա համար ունեմ իմ հաստատուն պատասխանը, որովհետեւ, ըստ իմ պատկերացման՝ եթէ հայութեան յուզող առաջնակարգ տասը հարցեր կան, տասն ալ փոխկապակցուած, կամ ուղղակիօրէն կապուած են Արցախի հետ։ Հաւատացէք, իմ պատկերացմամբ, մենք իւրաքանչիւրս պէտք է մեր օրը, մեր առօրեան, մեր գործունէութիւնը այնպէս ծաւալենք, որ կարողանանք իւրաքանչիւրս մեր կեանքի ընթացքին ինչ որ չափով գործենք ի նպաստ հայրենիքի, մասնաւորապէս հիմա՝ Արցախի համար։ Որովհետեւ պատերազմը չի աւարտուել։ Իմ յուշերից չեն հեռանում այն մարդիկ, այն դէպքերը, ովքեր առանցքական կարեւոր տեղում են իմ կեանքում, եղել են ու կան։ Մենք ուղղակիօրէն պարտաւոր ենք յիշել, ներկայացնել, եւ քայլ առ քայլ աշխարհին պատմել մեր պատերազմի մասին։

Մի նախադասութեամբ ասած՝ արուեստում, մշակոյթում պէտք է մենք կարողանանք այնքան յաջողութեան հասնել, որ կարողանանք ամուր պահել մեր սահմանը կանգնած զինուորի թիկունքը։ Սա շատ կարեւոր, փոխկապակցուած, միմեանց լրացնող գործընթաց է։ Որքան կարող ենք Եւրոպայում, Ամերիկայում, Երկիր մոլորակի ցանկացած անկիւնում յաջողացնել ֆիլմ, որով մարդիկ սիրեն եւ ընկալեն Արցախը, այնքան աւելի շատ կը մօտիկանանք այն բաղձալի երազանքին՝ Արցախի անկախութեան եւ միջազգային բոլոր երկրների կողմից ճանաչելիութեան։

Այս է պատճառը, յետոյ նաեւ ես Արցախից եմ եւ ինձ հետաքրքիր է պատմել իմ գիւղի մասին. ոչ թէ միայն գիւղը, այլ՝ գիւղ իր դրական ու ամբողջական իմաստով։ Ֆրանսիացիների նման մենք չենք կարող սիրային պատմութիւններ պատմել, ամերիկացիների նման մարտաֆիլներ սարքել։ Էդ իրանց կեանքն է, իրանց էութիւնն է։ Մենք պէտք է կարողանանք խօսել մեր մասին․ հարցը պատերազմը չի, հարցը մշակոյթն է, մարդիկ են, բարքերը: Այս ամէնը մի ամբողջութեան մէջ, մարդկային բնաւորութիւնների երանգ, վարքագիծ, ճակատագիր. էս մենք ենք։ Ինձ հետաքրքիր է դրա մասին խօսել։ Ի հարկէ, մասնաւորապէս մենք՝ ես, գործընկերներս, պէտք է պատերազմը, մեր քոնֆլիքթը հնարաւորինս կարենանք ներկայացնել  աշխարհին։

Թ․ Պատերազմի մասին ձեր ֆիլմերուն մէջ շատ ազգայնական հռետորութիւն չէք ըներ, այլ ինչ որ համամարդկայինը կը շեշտէք։

Ջ․Ա․- Հռետորութիւնը ինչի՞ կամ ո՞ւմ համար անես, երբ աշխարհում շատ տէրութիւններ, շատ-շատ մարդիկ չգիտեն այդ հարցի մասին, երկրորդ՝ մեզ իրաւացի չեն համարում։ Ո՞ւմ հանդէպ սուր ճոճես։ Եկէք պարզ խօսենք, մարդիկ կան, որ ասում են, ինչի էք կռւում, ապրէք ձեզ համար. գնացէք մի հատ օտարների հետ խօսէք։ Չեն ընկալում մեր խնդիրը։

Մենք էնքան ենք կենաց խմել եւ երգել, որ մոռացել ենք գործ անելու մասին, եկէք դրա փոխարէն գործ անենք։ Մենք անընդհատ փրոփականտում ենք ինքներս մեզ, ինքներս մեզ ենք պատմում, մեր հերոսութիւնների մասին,  մեր արհաւիրքների մասին։ Հերիք է մենք ինքներս մեզ պատմենք, մենք մեզ գովանք, ձեռները գինու սեղանին խփելով՝ ասենք մենք զօրեղ ենք։ Պէտք է աշխատել եւ ամբողջ աշխարհին դա ապացուցել։ Մենք էդ շրջանակից պէտք է դուրս գանք, ինչ փրոփականտա, ինչ լոզունքներ։ Աշխարհի ցանկացած քաղաքացու կարող ես միայն մի ձեւով մօտենալ՝ յուզելով նրա ներաշխարհը։ Այս է ճանապարհը։  Մարդկային ճակատագիրը,  որ նա կարողանայ ապրել քո հերոսի հետ, որ էս արհաւիրքը, էս վիշտը կարող է իրա հետ էլ պատահի եւ նա էլ ապահովագրոած չի այս անապահով աշխարհում։ Դրա համար ես պատմում եմ պատերազմի մասին՝ քարոզելով խաղաղութիւն։ Եւ փորձում եմ էս անապահով աշխարհը մէկ ակնթարթ, իմ արուեստի միջոցով սարքել աւելի ապահով։

Թորոնթոհայ․– Ձեր ֆիլմերուն մէջ արցախցին  աւելի կը մարդկայնանայ։ Ան ոչ միայն կռուող է, մարտականացած հաւաքականութիւն, այլ մարդ է, ինծի, քեզի պէս, որ իր գոյութենական պայքարը կը մղէ։ Ձեր ֆիլմերուն թեմաները ինչպէ՞ս կը յառաջանան ձեր մօտ։ Ինչպէ՞ս  կը կատարէք նիւթի ընտրութիւնը։

Ջ․Ա․- Ինձ հետաքրքրող թեմաներ կան, որ ես կարդացել եմ, կամ լսել, կամ՝ հանդիպել եմ շատ տարբեր ձեւերով։ Հանդիպելուց, մտքումս մշակուելուց, յաճախ խորհրդակցելուց յետոյ, որոշում եմ, կանգ եմ առնում տուեալ նիւթի վրայ եւ որոշում եմ, որ տուեալ նիւթի վրայ ֆիլմ պէտք է սարքեմ։ Ինքս եմ ընտրում՝ փորձելով հասկանալ ինքս ինձ, թէ ես ինչի՞ մասին եմ հիմա ուզում խօսել, ինչի՞ մասին եմ ցանկանում պատմել, ինծի համար ի՞նչ է հետաքրքիր, որովհետեւ ես իմ բոլոր ֆիլմերը գնահատում եմ եւ համարում եմ շատ տեղին ստեղծուած ֆիլմեր։ Բայց այո, ես հինգ տարի առաջ ստեղծած ֆիլմս, պէտք է սարքէին հինգ տարի առաջ, որովհետեւ էդ ժամանակ, իմ ապրումները, իմ մտորումները, զգացական աշխարհը էդպիսին էր։ Իսկ հիմա ես փորձում եմ ա՛յլ բանի մասին խօսել, բայց այս չի նշանակում, որ դրանք ժամանակավրէպ են։ Մենք աշխատում ենք ստեղծել ֆիլմեր, որոնք ժամանակավրէպ չեն, որոնք շատ արագ չեն յայտնւում youtubeում, այլ  պայքարում են փառատօններում, տարբեր  կինօաշխարհի, ֆիլմաշխարհի  շուկաներում։ Մեր պատկերացրած ֆիլմը Արցախի մասին կռուող ֆիլմ է, բայց ո՛չ թէ կռուի մասին, այլ՝ ֆիլմ, որ կարողանայ կռուել իր իրաւունքների համար։

Որովհետեւ մենք ֆիլմ չենք նկարել, որ դնենք մեր պահարանի մէջ ու հպարտանանք։ Միայն մի բան կայ հպարտանալու, երբ օտարները ընկալեն, ծանօթանան, սիրեն քո ժողովրդին ինչպիսին դու կաս, հասկանան ժողովրդի ցաւը զոհուած զինուորի համար՝ էս է լրիւ գաղափարը։ Սրանից աւելի կարեւոր բան կա՞յ։ Դրա համար պէտք է ունենանք կռուող, մարտնչող ֆիլմ, որ ո՛չ թէ կռուի մասին է, այլ՝ խաղաղութեան։ Մենք պէտք է կարողանանք, այո՛, պատմել մեր դաժան, դառն իրականութիւնը,- մեր պայքարի մասին յաճախ շատ չոր, շատ կտրուկ, շատ խոցող թեմայով խօսում ենք մեր հարեւան ժողովուրդին մասին։ Բայց գիտէք, որ լոզունքային, ոչ փրոփականտային մակարդակում, որ մենք լաւն ենք, նրանք վատն են, ո՛վ ասաց։

Դրա համար պիտի կարողանանք ճիշդ ձեւով մօտենալ, որովհետեւ էս աշխարհը էնպիսի խառն ժամանակ է ապրում, ուր մտքերի, ցանկութիւնների բախման եզրագծում է, որ մենք չենք կարող մօտենալ հարիւր տարուայ առաջուայ Կարմիր Յեղափոխութեան սկզբունքով, մարդկանց ասել, որ ձեր Ցարը վատն ա։ Շատ նուրբ պէտք է մօտենալ էսօրուայ մարդկանց։ Մարդը էսօր այնքան գերյագեցած ինֆորմացիա ունի, որ դժուար է նրան ինչ որ բան համոզել։ Հարիւր տարի առաջուայ գիւղացին չի, ում կարող ես գալ ու ասել, որ Ցարը ձեզ սոված է պահում, որ դուք նրան պէտք է սպաննէք, որ Համայնավարութիւն տիրի եւ դուք լաւ կ՛ապրէք։ էսօրուայ մարդը բարդ է, ամէն ինչ գիտի, էսօր ոչինչ պէտք չէ էդ մարդուն ասել, ինքը գիտի։ Դուն իրան ասա genocide, ինքը genocideի բոլոր մակարդակները, սպանութեան բոլոր ձեւերը իր ուղեղի մէջ գիտի, իրան ասա պատերազմ, ինք բոլոր պատերազմի արհաւիրքները իր ուղեղի մէջ բոլոր մակարդակներով գիտի։

Այ դու ինչպէս կարող ես ցոյց տալ մէկին մէկ մանրամասնութիւն, մէկ հայացք, որ ինքը այդ դառնութիւնը, այդ ցաւը ապրի, այլ ոչ թէ իրան ցոյց տաս, թէ ինչպէս են գլուխներ կտրում եւ ասես, տեսէք ինչ դաժան է, ո՛չ։ Էսօրուան մարդուն ոչինչով չես զարմացնի, պէտք է միայն յուզել։ Յուզելը դա պարտադիր չի որ ճիշդ ես, կարող ես միայն երկու բառ ասել նրա ականջին, նա կը յուզուի։ Նա մարդ է, այո իրա ադամական մեղքով, բայց Աստուծոյ պատկերով է շինուած. նա աւելի զգայուն է, աւելի շատ մարդ է։ Իմ պատկերացումը դա է կինոյի մասին, կինոյի ապագայի ֆիլմերի մասին։

Թ․– Ի՞նչ դժուարութիւններու կը հանդիպիք ձեր ֆիլմերու պատրաստութեան ընթացքին։

Ջ․Ա.- Ցաւօք, ստեղծագործելը նաեւ ցաւոտ կողմ ունի, դա ֆինանսի հայթայթումն է։ Եւ դա ձիգ փրոցես է եւ մենք փորձում ենք մարդկանց մէկ առ մէկ համոզել, եւ սարքել Արցախի գաղափարակիցը, ջատագովը։ Նաեւ փորձում ենք ամբողջ աշխարհում համոզել, փնտռել, գտնել մարդիկ, որ իրենց ներդրումը կ՛անեն ֆիլմի ստեղծման համար։ Էդ ահաւոր բարդ է, որովհետեւ դուք գիտէք ֆիլմերը թանկ են եւ միջազգային մակարդակի ֆիլմ ստեղծելը նշանակում է ունենալ բաւական մեծ գումար։ Ոչ թէ դու ունես երկու քամերաման եւ երկու դերասան, եկ կինօ նկարենք։ Սենարը զարգանում է, սենարը մշակւում է, սենարի մակարդակում շփւում ես ինստիտուտների հետ, փորձում ես գտնել փրոտաքշըն հաուսեր, փրոտիւսըրներ, ովքեր որ մաս են կազմում փրոեքթին. դերասանական ինթըրնեշընըլ քասթ, որ ֆիլմը հետաքրքրացնի յետագայում․․․․ էդ ա, քլասիք կինոյի սկզբունքով տարուող աշխատանք է, որ անում եմ։ Պատկերացրէք դա որքան դժուար ա, որովհետեւ դա ծախսատար ա, հիւծող, դժուարին։

Ոչ թէ միայն ես ունեմ լաւ ֆիլմ ստեղծելու խնդիր, ես ունեմ գումար գտնելու խնդիր ֆիլմի համար եւ երկրորդ՝ քաղաքական խնդիրներ, արգելքներ՝ դերասանին համոզելու Արցախի նուիրուած թեմայով ֆիլմում խաղայ, յետոյ պլէք լիստում յայտնուի, իրա համար ոչինչ, համոզել տարբեր ֆոնտերի ներկայացուցիչներին, փրոտաքշըն հաուսերին, որոնք օգնում եմ ֆիմին համաարտադրողին, որ իրանք չվախենան ատրպէյճանական ակրեսիայից։ Այսինքն՝ սա կինօ նկարել չի, գումար գտնել եւ քաղաքական դաշտում մանովրել՝ գտնել էդ խաղալու ֆորմուլան, որ չձախողես; Այսինքն՝ եթէ մէկը գնահատում ա իմ արուեստը, շնորհակալ եմ իրեն, բայց շատ կարեւոր բաներ կան, որ ուղղակի արուեստով չի սահմանափակւում, սա ուղղակի պայքար է, պատերազմ է, որ մղում եմ։ Որովհետեւ իւրաքանչիւր օտար մարդու, որ կարող է մաս կազմի քո ֆիլմում, ինք էդ վախը ունի, որ վաղը ատրպէյճանցիները դուռը ծեծելու են։

Թ․-Ասոնք արդէն սովորական ֆիլմէ շատ աւելի տարբեր դժուարութիւններ են…

Ջ․Ա.- Գլխաւոր դերասանուհին, որ Լիթուանիացի է, պլէք լիսթիում է։ Տարիներ աղջկան ներկայացրել ենք մեր քոնֆլիքթը։ Ան ոչ թէ միայն ֆիլմ ա խաղացել, այլ մեր քոնֆլիքթում իր դիրքորոշումն է ընտրել։ Դուք հասկանում էք, սա ֆիլմ չի միայն։ Պարսիկ դերասանների հետ եմ աշխատում. պարսիկ  դերասանը էս քոնֆլիքթում իմ դիրքորոշումը ընտրել է, եւ այլեւս Ատրպէյճան չի գնալու դեր խաղայ: Այսինքն՝ մարդը որոշում ա կայացրել. ընտրել է կողմը ու գործընկերներին բոլորը ընտրութիւն է կատարել. ինձ չեն զանգում, ասեն՝ ինձ խաբեցիր, հիմա ատրպէյճանցիները դուռս ծեծել են եւ ես չգիտեմ ինչ անեմ…

Դուք պատկերացրէք դա ինչ է, համարէք սա Հայ Դատի ծրագիր, Հայ Դատի պայքար, դա կռիւ է, էնպէս չի, որ ուղղակի գումար ունես եւ ֆիլմ ես նկարում. էդ գումարն էլ չկայ դեռ, գոյացնում եմ։ Գումարից յետոյ գտնել համախոհներին։

Թ․-Բնականաբար, նման ֆիլմեր հսկայական պիւտճէներու կը կարօտին։ Հայաստանի եւ Արցախի մէջ ապրող բեմադրիչ մը, դուք, ինչպէս կը լուծէք այդ հարցերը։

Ջ․Ա.- Ամենապարզ, ամենամարդկային եւ ամենաազնիւ կերպով։ Դա մի քանի բաժիններից ա, պէտք ա ասեմ, որ իմ միջոցների հիմնական մասը գոյանում ա ֆիլմի ցուցադրութիւններից, դա կարող ա լինի մասնաւոր ցուցադրութիւններ սփիւռքում, արտրեկրում, դա կարող ա լինի կինօթատրոններում: Երկրորդը՝ նուիրատուութիւններն են․ ես խօսում եմ տարբեր մարդկանց հետ, տարբեր ֆոնտերի, ընկերութիւնների եւ արդէն ինձ ճանաչելով՝ մարդիկ շատ աւելի հաւատով եւ աւելի սիրով են ընդունում առաջարկը՝ աջակցել, օժանդակել ֆիլմին։ Միւս բաժինը, դա մենք փորձում ենք եւրոպական համագործակցութիւն ձեւաւորել, որպէսզի կարողանանք թէ՛ ֆիլմը եւրոպական եւ ինթըրնէյշընըլ փրոտաքշըն դառնայ, համագործակցութիւն լինի, թէ՛ նաեւ պիւտճէի որոշակի հատուածը գոյանայ։ Հիմա օրինակ՝ յաջորդ ֆիլմը նոր մեթոտով, crowd fundingի միջոցով կը կարողանանք գումար գոյացնել։ Բայց էնպէս չի, որ էդ իմ թուարկած ամբողջ գումարը կը բերի: Մենք փորձում ենք էդ գումարը մաս-մաս, տարբեր ճանապարհներով գոյացնել։

Նաեւ, ես իմ նախորդ երկու ֆիլմերի համար ունեցել եմ Հայաստանի Հանրապետութեան Մշակոյթի նախարարութեան ֆինանսական  աջակցութիւնը։ Մեծ յոյս ունեմ, լիայոյս եմ, որ Gate to Heaven ֆիլմի համար դարձեալ աջակցութիւն կը ստանանք, որովհետեւ առանց պետական աջակցութեան շատ դժուար է ոտքի կանգնել։

«Թեւանիկ»ի եւ «Վերջին Բնակիչ»ի յաջողութիւնը դա ակնյատ է։ Եւ ես յոյս ունեմ, որ իրանք տեսնում են դա։

Թ․–Որքա՞ն լայն տարածում գտաւ The Last Inhabitant ֆիմը․ Հայաստանէն բացի ուրիշ ո՞ր երկիրներուն մէջ ցուցադրուեցաւ։

Ջ․Ա․- Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում, Հոլանտիայում, Շուէտիայում, Լիբանանում, Պարսկաստանում։ Հիմա ծրագրում ենք ֆիլմը Ամերիկայի արեւելեան ափ հասցնել, որովհետեւ արեւմտեան ափում ենք ցուցադրել։ Փորձում ենք հիմա Աւստրալիայում խօսել, ծրագրում ենք, տեսնենք ինչպէս կը ստացուի։