Վահանդուխտ տատիկը հաւերուն կեր կու տայ
Անահիտ Յարութիւնեան , «Մեդիամաքս»
–Ես մենակ եմ էս գիւղում, բայց գիտես ինչքան արտասահմանցի լրագրողներ, տարբեր երկրներից տուրիստներ (զբօսաշրջիկներ-Թ․) կու գան, խօսմ են, նկարմ են ու ասըմ են, տատի’, երանի քեզ…..
Իսկապէս երանի է ըլլալ գիւղին միակ բնակիչին`Վահանդուխտ տատի տունը, թէկուզ քանի մը ժամով յայտնուիլ գիւղի մը մէջ, ուր կրնայ յառաջացնել այնքան շատ զգացումներ ` զարմանք, հիացմունք, կարօտ, անկարողութիւն, ափսոսանք, արեան կանչ ու անպաթոս հայրենասիրութիւն:
Վահանդուխտ տատը կ՛ապրի Շիրակի մարզի Խարկով (ներկայիս Նորշէն գիւղ-Թ․) գիւղին մէջ, որ Գիւմրիէն հեռու է մօտ 50 քիլոմեթր, Ախուրեան գետի ափին: Անիկա կը գտնուի ռուս սահմանապահ ուղեկալի տարածքին մէջ, եւ գիւղ մուտք գործելու համար քանի մը օր առաջ անհրաժեշտ է թոյլտւութիւն ստանալ ռուսական սահմանապահ ջոկատէն, որպէսի բացուին արգելապատնէշները ու մտնես Խարկով:
–Ես, որ Հոկտեմբերեանից հարս էի գալմ, գիտէի Ուկրանիայի Խարկով եմ էթըմ հարս, ինչ իմանայի, որ Հայաստան Խարկով գիւղ կայ, էկայ տեսայ, էլ ինչ անես, Անիին մօտեցայ: Շատերը կ’երազէին` գոնէ մի անգամ տեսնել Անին, ես ամէն օր եմ տեսնում – ժպտալով կ՛ըսէ Վահանդուխտ տատը ու կը ներկայացնէ գիւղը Խարկով անուանելու տարբերակներէն մէկը: Այն քարը, որմէ սարքուած են գիւղի տուներն ու նաեւ տեղի հողը ունի իւրայատուկութիւն մը` արեւէն կը «խարկուի», գոյնը կը փոխէ, այսպէս ալ կոչած են Խարկով:
Բայց մինչեւ գիւղ հասնիլը, աչքերուդ առջեւ կը բացուի տեսարան մը, որ, երեւի, ոչ մէկ տեսախցիկ ու լուսանկարչական սարք չի կրնար իր մէջ ներառել ու փոխանցել, այն ինչ կրնայ տեսնել հայու աչքը:
Հեռուն մեր Անին է, կը նշմարուի Մայր տաճարը, քաղաքի պարիսպներու ու եկեղեցիներու աւերակները, քարէ տուններն ու ծածանող թրքական դրօշը:
Նոյն այդ պահուն է, որ սրտիդ մէջ անբացատրելի փոթորիկ կը սկսի: Անյագ ցանկութեամբ կ՛ուզես մօտենալ ու կը խնդրես վարորդէն եւս քանի մը մեթր առաջ ընթանալ: Աւելին տեսնել, աչքերդ աւելի լայն բանալ, հասնիլ տէրերուն սպասող վեհ կանգնած ու կանչող քաղաքին:
Յանկարծ կը սթափիս ու կը հասկնաս, որ քարափին ծայրն ես, ինչքան ալ մօտենաս, միեւնոյնն է Ախուրեան գետն է զայն կապողն ու բաժանարարը, որմէ այն կողմ անկարող ես….
– Բա, 55 տարի էստեղ եմ ապրըմ, չե՞մ ուզեցել մի օր անցնել ու մօտիկից տեսնել Անին, բայց ոնց էթամ: Կեանքիցդ ձեռ ես քաշել, գիւղից կը վռնդեն, կը բանտարկեն, սաղ Հայաստան կը խառնուի իրար: Իմ ամուսինը անասուններին կը տանէր մօտիկ արածացնելու, հեռադիտակով կը նայէր, անգիր գիտէր Անիի շինութիւնները, գիտէր որից մէ քար պոկուեց: Կը նստէր անթարթ կը նայէր էն կողմ, – Վահանդուխտ տատը յիշելով ամուսինը` նաեւ կը մտածէ, որ այն կողմը երեւի նկատած են, որ գիւղին միակ տան ծերունին արդէն երկու տարիէ Ախուրեանի գետի երկայնքով չ՛արածեր անասունները:
Անիի կարօտը շատերուն ստիպած է անցնիլ Ախուրեանի միւս ափը: Անցած են, բայց` արդէն որպէս Թուրքիա այցելած զբօսաշրջիկներ:
– Բելգիայից մէ հայ տուրիստ կու գար մեզ հիւր, մէ անգամ էլ դաշտն էի, մէկ էլ զանգ եկաւ: Վերցրեցի, ասըմ է՝ նայի տատի, դիմացդ նայի: Ես Անի եմ, դաշտի մէջ քեզի տեսայ, ուզեցայ էս կողմից բարեւեմ,- ուրախութեամբ կը պատմէ տատին ու կը յիշէ նման այլ դէպքեր, երբ Անիի կարօտը կանչած, տարած է մարդիկ իր մօտ:
Բայց պատմական քաղաքը տեսնողները նաեւ խոստովանած են, որ այն, ինչ այս կողմէն տեսանելի է, գետի այն կողմը կը դառնայ կարծես անտեսանելի, ինչպէս, օրինակ, Աղջկայ բերդի աւերակները, կիրճի ծերպին ծուարած վանքը ու բնութեան այն հրաշք տեսարանը, որմէ հնարաւոր չէ աչք կտրել:
Շատերը նկատած են, թէ տարիներու ընթացքին ինչպէս փորձած են աստիճանաբար ոչնչացնել հայոց մայրաքաղաք Անիի հետքերը` քանդելով, ջարդելով ու խեղելով պատմութիւնը, բայց տեսնելով, որ զբօսաշրջիկները շատ են, հիմա մեր Անիով գումար կ՛աշխատին: Գացողներէն ոմանք Վահանդուխտ տատին պատմած են, որ Անիի տարածք մտնելու համար մինչեւ 10 տոլար կը վճարեն: Ու հիմա Անին դարձած է ամբողջութեամբ ձեռնտու վայր անոնց համար:
Խարկովի մենակութիւնը, կեսուրին պատգամը որդիին ու հարսին
– Կիսուրս ասմ էր քանի սաղ էք, գիւղը մնացէք, գիւղից ոչ մի տեղ չեթաք, դուք ինչքան կ՛ապրիք գիւղում, թող միշտ ձեր ծուխը ծխայ: Ալիւր էլ չունենաս, որ հաց թխես, թոնիրդ վառի, որ թշնամին տեսնի, որ գիւղում ծուխդ կը ծխայ,- Վահանդուխտ տատին ու ամուսնին համար կեսրոջ խօսքերը դարձած են ուխտ Խարկովի համար: Ամուսինը ճարտարագէտ էր` տարբեր քաղաքներ հրաւիրած են աշխատելու, բայց իր հայրենի գիւղը չէ թողած: Ու ամուսիններով մօտ 15 տարի գիւղին մէջ ապրած են մենակ:
1970-ականներուն սահմանամերձ Խարկով գիւղը ունեցած է մինչեւ 80 տուն: 1949-էն սահմանը պահած են ռուս սահմանապահները: Բայց արգելապատնէշները փակ չեն եղած, ինչպէս հիմա է:
– Գիտես, ինչքան տուրիստներ, մեր գիւղացիք օրուայ մէջ կ’եթային, կու գային, յետոյ դպրոցը դարձաւ չորսամեայ, դրանից յետոյ էրեխեքը ստիպուած պտի էթային հարեւան գիւղեր, ոտքով 7 քիլոմեթր ճամփայ էր: Իմ 5 էրեխեքն էլ ոտքով կ՛երթային դպրոց: էդպէս շատ ծնողներ էրեխանց վերցրին-գնացին: Երկրաշարժին էլ մասամբ գիւղի տներ քանդուեց, էդպէս կամաց-կամաց գիւղը դատարկուեց,- կը պատմէ Վահանդուխտ տատը ու գաղտնիք մը կը բացայայտէ:
1994-ին սահմանամերձ Խարկովը բնակեցնելու համար ծրագիր եղած է` կառուցել նոր տուներ երկրաշարժէն փլածներու փոխարէն: Շատ տուներ կառուցելու մոլուցքով ու փոխհատուցում ստանալու անյագ ցանկութեամբ նախկին գիւղապետը քանդած է գիւղին տուները:
– Ես կ’եթայի, կ’ընկնէի բուլդոզերի (հողաբարձխոշորմեքենայ-bulldozer) առաջ, կ’ըսէի, էս մարդիկ տունը թողել գնացել են, էգուց միւս օր կարող է գան, ինչ պիտի ասէք, թողէք մնայ, կու գան մի օր, բայց չլսեցին ինձ, ասում էին՝ փող կը տան,- ցաւով կը պատմէ տատին ու մատնացոյց կ՛ընէ այն տուները, որոնց երբ նայիս, կը թուի Անիէն ալ հին են, բայց իրականութեան մէջ ոչ թէ ժամանակն ու երկրաշարժը աւերակ դարձուցած են տուները, այլ մարդկային ձեռքը:
Խարկովէն աստիճանաբար սկսան հեռանալու ոչ միայն դպրոց չունենալուն պատճառով, այլ սահմանային գօտիի խստացումով: Անցաթուղթով ելումուտքը հայրենի գիւղ շատերուն ստիպեց հեռանալու: Յետոյ կիսադատարկ գիւղին անունը փոխեցին` Խարկովը վերանուանուեցաւ Նորշէն ու հարեւան Բագրաւան գիւղի վարչական մէկ մասը դարձաւ, իսկ գիւղ տանող արգելապատնէշները աւելի ամուր փակուեցան: Նախկին բնակիչներն ալ, որոնք թողած են իրենց տունն ու հարազատներու շիրիմները, կրնան գիւղ մտնել, եթէ անցաթուղթ ունին, որ կրնան ստանալ ամէն Դեկտեմբեր ամսուն:
Երկու տարի առաջ մահացած է Վահանդուխտ տատի ամուսինը` Աղուան պապիկը, հիմա գիւղին մէջ կ՛ապրին միայն Վահանդուխտ տատն ու սահմանապահները: Քանի տարի է, ռուս սահմանապահներուն միացած է տատի կրտսեր որդին` Արկադին:
–Ես, որ հարս էկայ, հայկական մի հատ ծառայող չկար, 6-7 տարիէ հայերն են ծառայմ` կանտրակտիկներն (պայմանագրային-Թ․) են, հրամանատարները ռուս են, հաշտ-համերաշխ են եղել: Իմ ամուսնուս ասում էին՝ «Պապիկ, տի նաշ զալատոյ զապաս-դու գիտես ինչ ես անմ մեզի համար»: Նուիրուած, կ’օգնեն մեզի, մենք իրանց: Ես 55 տարի էստեղ ապրմ եմ, բայց ոչ մի արտառոց բան չեմ տեսել: Տղես էլ որոշեց ծառայել ռուսական բանակում: Հիմա կողքի զաստաւնա, նորմալ ծառայում է: Միւս չորս բալեքս էլ ընտանիք են կազմել, արդէն իրանց թոռներով են հիւր գալիս ինձ:
Խարկովի խոնարհուած «Թուխ Մանուկ»-ի մէջ առաջին պատարագը մատուցած է Քոմանտոսի պապը
– Բա, մեր գիւղի առաջին պատարագն ու կնունքն արել է Կոմանդոսի պապը` Տէր Թադեւոսը: Բայց էն ժամանակ տէրտէրներին հալածում էին, ու ինքն էլ կարողացել է փախնել Թիֆլիս: Կոմանդոսը էնտեղ է ծնուել, – կը պատմէ Վահանդուխտ տատն ու կ՛աւելցնէ, որ հրամանատար Արկադի Տէր Թադեւոսեանը մանկութեան տարիներուն յաճախ գիւղ եկած է, հիմա ալ տիկնոջ հետ հիւր կու գայ Վահանդուխտ տատին, մոմ կը վառէ եկեղեցւոյ մէջ:
Երկրաշարժէն ու տարիներով անխնամ մնալու հետեւանքով Խարկովի Թուխ Մանուկ եկեղեցին զրկուած է տանիքէ ու աւերուած: Ու պահ մը նայելով Ախուրեանի ձախ ու աջ ափերուն, ցաւցնող նմանութիւն մը կը նկատես. երկու կողմն ալ եկեղեցիները խոնարհուած են, միայն թէ այն կողմը կը ծածանի թրքական դրօշը, այս ափին` հայկականը:
Ի դէպ, մէկ տարի առաջ Անի-կայարանի գիւղապետ Մարտիրոս Միրոյեանի նախաձեռնութեամբ հայրենի գիւղին մէջ եռագոյնը կը ծածանի: Բայց զայն վրդովուեցուցած է այն, երբ որոշ պաշտօնեաններ հարցուցած են, իսկ կա՞ր թոյլտւութիւն, իրաւունք ունէ՞ր:
– Ինչի չլինի, բա էնտեղից չտեսնեն մեր դրօշը, մարդիկ գալիս են էստեղ հիւր, Անին տեսնելու, դրանց դրօշը ծածանւում է, մենք չունենա՞նք: Եկեղեցին էլ պտի վերականգնուի: Մի քանի տարի առաջ երիտասարդներ էկան մաքրեցին, բայց էդպէս էլ բան չարեցին: Մեր սրբազանն էլ երկու տարի առաջ էկաւ, պատարագ մատուցեց, լաւ է, որ սարքուի, էն կողմից չտեսնեն, որ մեր եկեղեցին գործմ է, ես էլ կ’էթամ մոմ կը վառեմ,- քիչ մը վրդովուած, բայց հաստատակամ կը նշէ 80-ամեայ տատին, ապա կատակով կ՛աւելցնէ, – ես եմ էս գիւղի գիւղապետը, կ’ուզէք բերեմ դակումենտներս (փաստաթուղթերս-Թ․) ցոյց տամ, որոշումներ ես եմ ընդունում:
Իսկ երբ հետաքրքրուեցայ, թէ գիւղապետ տատը առանց հարեւան-բարեկամի, ամէն օր մենակ ի՞նչ կ՛ընէ, զարմացաւ.
–Վայ, գործի հետ ես ընկնում, էնպէս է օրն անցնմ, նապաստակներին կերակրում եմ, ոչխարներիս կեր եմ տալիս, կով է գալիս, խոզերին եմ կրակրեմ, մեղու ունեմ, վերջը տունը մաքրութիւն սիրում է: Հիւրեր ենք ունենում, տղես ասում է, մամա, հաց սարքի տղերքով գալիս ենք: Օրը երկու անգամ ճաշ է, եփել է, թափել է, օրը պրծնում է:
Շիրակի մարզին մէջ շատերը գիտեն Վահանդուխտ տատի մասին, գիտեն, որ գիւղը պահողն ու հայ-թրքական սահմանը պաշտպանողը տատին է: Երբ ըսի անոր այս մասին, քիչ մը տխրեցաւ.
– Չէ, մեր զինուորներն են մեր պաշտպանները, զինուորով ենք հպարտանում, դրանց ջանին մեռնեմ: Բայց մենք էլ իրանց թիկունքին պէտք է մնանք, մեր ծուխը վառ պահենք… Մնանք, որ գիւղը գան շէնացնեն: Գրանիցի բերանն է, թուրքի բերանն է, գիւղը ինչի դատարկուի:
Երբ գրկախառնուելով հրաժեշտ տուի Վահանդուխտ տատին, հասկցայ, որ անոր փոքրացած մարմնին մէջ ողջ մայր Հայաստան է, հայ մայր, որ ոչ թէ խօսքերով, այլ իր ապրած ամէն մէկ օրով կը դաստիարակէ մեզ:
Խարկովէն դուրս գալու ատեն կը զգամ Վահանդուխտ տատի հիւրասիրած Անիի ծաղիկներու նեկտարով մեղրի համն ու գիւղին ուրցի հոտը: Մտքիս մէջ Անին էր, 80 տարեկան տատի բառերն ու անկեղծ ցանկութիւնս.
-Առողջութիւն, տա՜տ, քեզ մենակ չենք ձգեր, շուտ-շուտ կու գանք, կրնայ մէ օր էլ գանք ու մնանք….
Լուսանկարները` Կարէն Մկրտչեանի
Վահանդուխտ տատիկը
Անիին ամենամօտ Խարկով գիւղէն երեւցող Անիի Մայր տաճարը
Ախուրեան կիրճը եւ Անիի կիսաւէր եկեղեցիները՝ Խարկովէն դիտուած
Ախուրեան գետը, որ ներկայ սահմանը կը համարուի այժմեան Թուրքիոյ եւ Հայաստանի Հանրապետութեան միջեւ
Ռուս սահմանապահներու անցարգելը
Խարկովի Թուխ Մանուկ կիսաւէր եկեղեցին եւ Եռագոյն դրօշը
Թուխ Մանուկ եկեղեցին