Ապրիլեան Քառօրեայ Հերոսամարտը. Յաղթանա՞կ, Թէ՞ Պարտութիւն

Գէորգ Դարբինեան

Մէկ տա­րի ա­ռաջ՝ Ապ­րի­լի 5ին, ­Մոս­կո­ւա­յում ­Հա­յաս­տա­նի եւ Ադր­բե­ջա­նի ԶՈՅԳ պե­տե­րը պայ­մա­նա­ւո­րո­ւե­ցին դա­դա­րեց­նել Ապ­րի­լի 2ից ար­ցա­խեան-ադր­բե­ջա­նա­կան շփման գի­ծի եր­կայն­քով ծա­ւա­լո­ւող ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը: Դ­րանք պատ­մու­թեան մէջ մտան որ­պէս Ապ­րի­լեան քառօ­րեայ պա­տե­րազմ:

Ցածր սաստ­կու­թեամբ ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը շա­րու­նա­կո­ւե­ցին մին­չեւ Ապ­րի­լի 28ը: Այդ մար­տե­րում հայ­կա­կան կող­մը 100ից ա­ւե­լի զոհ ու­նե­ցաւ՝ ինչ­պէս խա­ղաղ բնակ­չու­թեան, այն­պէս էլ զի­նեալ ու­ժե­րի շար­քե­րում: ­Հա­կա­ռա­կոր­դի վե­րահս­կո­ղու­թեանն ան­ցան Ար­ցա­խի պաշտ­պա­նա­կան գծի հիւ­սիս-ա­րե­ւե­լեան եւ հա­րա­ւա­յին ուղ­ղու­թեամբ եր­կու ազ­դե­ցիկ յե­նա­կէ­տեր, այդ հա­տուած­նե­րում ադր­բե­ջա­նա­կան կող­մը մի քա­նի հա­րիւր մետ­րով ա­ռաջ­խա­ղա­ցում ու­նե­ցաւ:

Այդ դրա­մա­տիկ, բայց նաեւ հե­րո­սա­կան դրո­ւագ­նե­րով ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րին մէ­կա­մեայ հե­ռա­ւո­րու­թիւ­նից սթափ հա­յեացք նե­տե­լով՝ կա­րե­լի է վստահ ա­սել, որ թէեւ 1994թ. զի­նա­դա­դա­րի հաս­տա­տու­մից ի վեր սա ա­մե­նավ­տան­գա­ւոր սրա­ցումն էր, բայց դա­սա­կան ի­մաս­տով այն պա­տե­րազմ չէր: Ի­րա­կա­նում քա­ռօ­րեայ այդ մար­տե­րով հայ­կա­կան բա­նա­կի զի­նո­ւոր­ներն ու սպա­նե­րը, յե­տոյ՝ նաեւ կա­մա­ւո­րա­կան­նե­րը, սխրան­քի, ա­նանձ­նա­կան նո­ւիր­ման եւ ինք­նա­զո­հո­ղու­թեան ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի օ­րի­նակ­ներ ցոյց տա­լով, կան­խե­ցին հայ­կա­կան պաշտ­պա­նա­կան ա­ռաջ­նա­գի­ծը ճեղ­քե­լու եւ հիմ­նա­կան հա­րուա­ծա­յին ու­ժե­րի ներ­խու­ժումն ա­պա­հո­վե­լու գոր­ծո­ղու­թիւ­նը: ­Քա­ռօ­րեայ մար­տե­րը կար­ճա­ժամ­կէտ կտրո­ւած­քով կան­խե­ցին վե­րա­հաս լայ­նա­մասշ­տաբ պա­տե­րազ­մը, տա­պա­լե­ցին բա­նակ­ցա­յին գոր­ծըն­թա­ցում բե­կում մտցնե­լու եւ լու­ծու­մի պար­տադր­ման լծակ ստա­նա­լու ­Բա­քո­ւի պլան­նե­րը (ծրա­գիր­նե­րը): Այս տե­սան­կիւ­նից, չնա­յած ցա­ւա­լի զո­հե­րին, տա­րած­քա­յին կո­րուստ­նե­րին, «­Քա­ռօ­րեայ պա­տե­րազ­մը» հայ­կա­կան կող­մի հա­մար մեծ չա­փով յաղ­թա­կան էր:

Ադր­բե­ջա­նի ու­նե­ցած միակ շօ­շա­փե­լի ա­ռա­ւե­լու­թիւ­նը հո­գե­բա­նա­կան էր. մի քա­նի հա­րիւր մետր ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մը բարձ­րաց­րեց հա­սա­րա­կու­թեան՝ դե­ռեւս Ար­ցա­խեան պա­տե­րազ­մից ընկ­ճուած մար­տա­կան ո­գին եւ ինչ-որ ա­ռու­մով դար­ձաւ անտ­րա­մա­բա­նա­կան մեծ կո­րուստ­ներն ար­դա­րաց­նե­լու մի­ջոց: ­Մինչ­դեռ ­Քա­ռօ­րեայ պա­տե­րազ­մը հայ­կա­կան կող­մի հա­մար լու­ծեց մի քա­նի մար­տա­վա­րա­կան խնդիր­ներ.

1. ­Հա­կա­ռա­կոր­դի մօտ ջար­դեց հայ­կա­կան բա­նա­կի ան­մար­տու­նա­կու­թեան, բա­րո­յալ­քո­ւա­ծու­թեան մա­սին կարծ­րա­տի­պը, ինչ­պէս նաեւ՝ ձե­ւա­ւո­րո­ւած խոր հա­մոզ­մուն­քը, թէ սպա­ռա­զի­նու­թեան հա­շո­ւին ու­նակ է մէկ հա­րո­ւա­ծով ծնկի բե­րել հայ­կա­կան կող­մին: Ադր­բե­ջա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը եւ հա­սա­րա­կու­թիւ­նը հաս­կա­ցան, թէ ինչ է ար­ժե­նա­լու նոր պա­տե­րազ­մի սան­ձա­զեր­ծու­մը:
2. Ձա­խո­ղո­ւած այդ յար­ձա­կու­մը թոյլ տո­ւեց բա­ցա­յայ­տե­լու եւ չէ­զո­քաց­նե­լու ա­ռաջ­նագ­ծում ու պաշ­պա­նու­թեան ամ­բողջ հա­մա­կար­գում ե­ղած թոյլ օ­ղակ­նե­րը, հաս­կա­նա­լու հա­կա­ռա­կոր­դի մար­տա­վա­րա­կան ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րը:
3. Ադր­բե­ջա­նը կորց­րեց, այս­պէս կո­չուած, «ա­նակն­կա­լի է­ֆեկ­տը (ազ­դե­ցու­թիւ­նը)»: Այդ մե­թոդն (ե­ղա­նա­կը) այ­լեւս չի աշ­խա­տե­լու: Դ­րա­նում Ադր­բե­ջա­նը թե­րեւս լիո­վին հա­մո­զո­ւեց այս տա­րուայ ­Փետ­րո­ւա­րի 25ին ար­ցա­խեան ճա­կա­տում եր­կու ուղ­ղու­թիւն­նե­րով ի­րա­կա­նաց­րած թա­փանց­ման ան­յա­ջող եւ իր հա­մար մարդ­կա­յին մեծ կո­րուստ­նե­րի յան­գեց­րած փոր­ձե­րից յե­տոյ:
4. Դր­դեց հայ­կա­կան կող­մին վեր­ջա­պէս քայ­լեր ձեռ­նար­կե­լու ռազ­մա­կան տեխ­նո­լո­գիա­կան (ար­հես­տա­գի­տա­կան) ար­դիւ­նա­բե­րու­թեան ստեղծ­ման, ներ­քին ռե­սուրս­նե­րի (պա­շար­նե­րի) զօ­րա­շար­ժի են­թարկ­ման փի­լի­սո­փա­յու­թեան վրայ խարս­խո­ւած «ազգ-բա­նակ» կոն­ցեպ­ցիան (յղաց­քը) գոր­ծար­կե­լու ուղ­ղու­թեամբ: ­Մուլ­տիպ­լի­կա­տիւ (բազ­մա­կի) է­ֆեկ­տով այն կա­րող է ազ­դել բո­լոր կեն­սա­կան ո­լորտ­նե­րի զար­գաց­ման վրայ:
5. ­Հա­սա­րա­կու­թեա­նը, յատ­կա­պէս՝ լրա­տո­ւա­դաշ­տին սո­վո­րեց­րեց՝ ինչ է հիբ­րի­դա­յին (խառ­նա­ծին) պա­տե­րազ­մը, բարձ­րաց­րեց զգօ­նու­թիւ­նը՝ (հա­կա­ռա­կոր­դի տե­ղե­կա­տո­ւա­կան մա­նի­պու­լեա­ցիոն (ձեռ­նա­վա­րա­կան) թա­կարդ­նե­րում չյայտ­նո­ւե­լու ա­ռու­մով, սո­վո­րեց­րեց ռազ­մա­ճա­կա­տա­յին լրա­տո­ւութեան հետ աշ­խա­տե­լու նրբու­թիւն­նե­րը: ­Բա­նա­կի բաց տե­ղե­կա­տո­ւա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան պայ­ման­նե­րում սա կա­րե­ւոր ձեռք­բե­րում է՝ ոչ միայն տե­ղե­կա­տո­ւա­կան անվ­տան­գու­թեան, այ­լեւ տե­ղե­կա­տո­ւա­կան «յար­ձակ­ման» ա­ռու­մով: Այդ պա­տե­րազ­մից յե­տոյ բա­նա­կը հա­սա­րա­կու­թիւ­նից էլ ա­ւե­լի կտրե­լու՝ Ադր­բե­ջա­նի քա­ղա­քա­կա­նու­թեան պատ­ճա­ռով հայ­կա­կան Զ.Լ.Մ.ներն ու պաշ­տօ­նա­կան աղ­բիւր­ներն ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի հա­մար են­թա­գի­տակ­ցօ­րէն դառ­նում են ա­ւե­լի ար­ժա­նա­հա­ւատ, քան սե­փա­կան պե­տու­թեան, պաշտ­պա­նա­կան գե­րա­տես­չու­թեան տե­ղե­կա­տո­ւա­կան պրո­դուկ­տը (ար­տադ­րան­քը): Իսկ դա Ադր­բե­ջա­նի հա­սա­րա­կա­կան տրա­մադ­րու­թիւն­ներն ա­ւե­լի կա­ռա­վա­րե­լի դարձ­նե­լու մի­ջոց է:
6. . Ադր­բե­ջա­նը մեծ հա­շո­ւով կորց­րեց Լ.Ղ. կար­գա­ւոր­ման գոր­ծըն­թա­ցում պա­տե­րազ­մի շան­տա­ժա­յին (սպառ­նա­կան) խա­ղա­քարտն օգ­տա­գոր­ծե­լու հե­ռան­կա­րը: Չ­նա­յած ներ­կա­յիս փոր­ձե­րին՝ այն այ­լեւս ո՛չ հայ­կա­կան կող­մին եւ ոչ էլ միջ­նորդ երկր­նե­րի վրայ չի ազ­դում: Ադր­բե­ջանն ա­պա­ցու­ցեց, որ Ար­ցա­խեան հար­ցը ռազ­մա­կան ճա­նա­պար­հով լու­ծելն իր հա­մար նոյն­քան բարդ է, ե­թէ՝ ոչ ա­ւե­լի, քան բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րով: Ապ­րի­լեան ձա­խող­ման պատ­ճա­ռով՝ Բա­քուն պա­տե­րազ­մա­կան շան­տա­ժի կի­րառ­ման ա­ռու­մով կորց­րեց այն­պի­սի կա­րե­ւոր դաշ­նակ­ցի, ինչ­պի­սին ­Ռու­սաս­տանն է: ­Նոր յար­ձա­կում, որն այս ան­գամ իս­կա­պէս կա­րող է մե­ծա­մասշ­տաբ (մեծ տա­րո­ղու­թեամբ) պա­տե­րազ­մի յան­գել, ­Մոս­կո­ւան թոյլ տալ չի ցան­կա­նում:
7. Այդ «պա­տե­րազ­մով», յատ­կա­պէս՝ դրա ըն­թաց­քում խա­ղաղ բնա­կիչ­նե­րի, գե­րե­վա­րո­ւած հայ զին­ծա­ռա­յող­նե­րի նկատ­մամբ ի­րա­կա­նաց­րած գա­զա­նա­յին յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րով՝ Ադր­բե­ջա­նը հա­սաւ նրան, որ ամ­րապն­դեց մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան հա­մոզ­մունքն Ար­ցախն Ադր­բե­ջա­նի են­թա­կա­յու­թեա­նը վե­րա­դարձ­նե­լու ան­թոյ­լատ­րե­լու­թեան հար­ցում:
8. Ամ­րապն­դեց հայ­կա­կան կող­մի բա­նակ­ցա­յին դիր­քե­րը: Ար­դէն 2016թ. ­Մա­յի­սից ակն­յայտ դար­ձաւ, որ հայ­կա­կան կող­մը փաս­տա­ցի հրա­ժար­ւում է դրանց շուրջ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րից՝ դնե­լով զի­նա­դա­դա­րի լիա­կա­տար վե­րա­կանգնման նա­խա­պայ­մա­նը: Ադր­բե­ջանն ի վի­ճա­կի չէ դա կա­տա­րել, ո­րով­հե­տեւ դրա­նով էլ ա­ւե­լի կ­՛ամ­րապն­դի առ­կայ ստա­տուս քո­ւոն: Ար­դիւն­քում՝ գոր­ծըն­թա­ցը մտել է կա­տա­րեալ փա­կու­ղի, ո­րի պա­տաս­խա­նա­տուն է հա­մար­ւում ­Բա­քուն՝ հէնց ապ­րի­լեան յար­ձակ­ման ար­կա­ծախնդ­րու­թեան պատ­ճա­ռով: Ս­տեղ­ծո­ւել է մի վի­ճակ, երբ Ադր­բե­ջա­նը ոչ պա­տե­րազմ սկսե­լու «թոյլ­տո­ւու­թիւն» է կա­րո­ղա­նում ստա­նալ, ոչ էլ՝ ար­դիւն­քի հաս­նել բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րով:

Չ­նա­յած այս ա­մէ­նին՝ «Ապ­րի­լեան պա­տե­րազմ»ը, որն ա­ւե­լի ճիշդ կը լի­նի ա­նո­ւա­նել Ապ­րի­լեան քա­ռօ­րեայ հե­րո­սա­մարտ, եր­կա­րա­ժամ­կէտ հե­ռան­կա­րում չի կան­խել հնա­րա­ւոր մասշ­տա­բա­յին նոր պա­տե­րազ­մը: Դ­րա հա­ւա­նա­կա­նու­թիւ­նը հի­մա նոյն­քան մեծ է, որ­քան ան­ցած տա­րո­ւայ Ապ­րի­լի 6ին: ­Բայց այդ հե­րո­սա­մար­տը լու­ծեց ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ ցոյց տո­ւեց, որ այս երկ­րում ապ­րող մար­դը կա­րող է չլի­նել լաւ քա­ղա­քա­ցի, թե­րա­նալ լաւ պե­տու­թիւն կա­ռու­ցե­լու գոր­ծում, բայց ամ­բողջ էու­թեամբ հայ­րե­նա­պաշտ է եւ հայ­րե­նա­պաշտ­պան: Ապ­րի­լեան հե­րո­սա­մարտն ի­րա­կա­նում հայ հա­սա­րա­կու­թեա­նը հա­նեց Ապ­րի­լեան քա­ռօ­րեայ պա­տե­րազ­մի յաղ­թա­նակ­նե­րի դափ­նի­նե­րի վրայ լե­թար­գիա­կան քնի վի­ճա­կից: