Մոշով Լուբիա


Սոնիա Թաշճեան


Լուբիան կամ լոբին հին ժամանակներէն հայկական խոհանոցային մշակոյթին մէջ առկայ է: Դեռեւս 5րդ դարու հայ պատմիչ Ագաթանգեղոսը կը յիշատակէ լուբիայի աճեցման մասին՝ ի թիւս այլ բանջարեղէններու եւ հատիկեղէններու: Պատմական Հայաստանի բոլոր տարածաշրջաններուն մէջ մինչեւ այսօր կը շարունակուի կանաչ եւ հատիկ լուբիայի օգտագործումըˋ ե՛ւ տօնածիսական ե՛ւ առօրեայ ե՛ւ պահքի բաղադրատոմսերուն մէջ. յիշենք նաեւ, որ նախնադարուն աստուածներուն նուիրաբերուող կերակուրներուն մէջ հատիկ լուբիան հիմնական դեր ունի, որպէս սննդարար մթերք: Ըստ սննդաբաններու, լուբիան ամենաշատը կը պարունակէ սպիտակուցներ (protein), այդպիսով ալ կը փոխարինէ միսը: Հաւանաբար այդ պատճառով ալ, հին ժողովուրդներու (որոնց շարքին նաեւ հայերու) կենսակերպին մէջ, տարուան բոլոր եղանակներուն անորմով կը պատրաստուին բազմաթիւ ճաշատեսակներ:

Հին հայկական բառըˋլովիաս կամ լուվիաս (յետագային լուբիաˋ արեւմտահայերէն եւ լոբիˋ արեւելահայերէն), մեր լեզուին մէջ փոխառութիւն է արաբերէն կամ պարսկերէն ձեւէն, որոնց արմատները սակայն կա՛մ արամերէն lubiya կա՛մ ալ սանսկրիտերէն lobhya բառերէն եկած են: Մեր բարբառներուն մէջ կը կոչուի լօպի, ֆասուլիա, լվուս, պլոճիկ, ևայլն…: Իսկ կանաչ լուբիային կʼըսեն սլիկ կամ մաշ:

Յաճախ հատիկեղէններուն կամ արմտիքներուն կու տան լոբեղէն կամ լոբազգի անուանումը. ուրեմն կարելի է ենթադրել, որ լուբիան այդ մթերքներուն մէջ առաջնատար է: Մեր աւանդական խոհանոցին մէջ լուբիան կը գործածուի ե՛ւ կանաչ թարմ վիճակով ե՛ւ  կանաչ չորցուած (այժմ արդէն նաեւ շիշերու մէջ պահածոյացուած). հատիկ լուբիան կʼօգտագործուի չոր, նախապէս պէտք է թրջել, ապա խաշել. սակայն ուշ աշնան, շուկաներուն մէջ երբեմն կը վաճառուի հատիկ թարմ լուբիա, որով պատրաստուած ճաշը բացառիկ համով կ՛ըլլայ: Հին ժամանակ Հայաստանի մէջ կʼաճեցուէր կարմիր, ճերմակ, ճերմակˋսեւ գիծերով եւ լվուս տեսակները: Այժմ արդէն կան բազմաթիւ չափի եւ գոյնի հատիկ լուբիաներ. Զանգեզուրի լուբիան կը համարուի ամէնէն յարգին եւ համովը:

Յիշատակենք հատիկ լուբիայով աւանդական, իւրայատուկ ճաշատեսակներ.- լոբիի կիրկաշ  (հատիկ լուբիա, սոխ, կանաչի եւ ձէթ). լոբահատիկ (խաշած լուբիա եւ ծեծած, պահքի կերակուր). լոբեսպաս (խաշած լուբիա,  խնձորաչիր, սալորաչիր, չամիչ եւ ալիւրի խիւս). Արցախի լուբաճաշ (լուբիայով ու բրինձով փիլաւ). լուբուշորվա (լուբիա, սոխառած, լոլիկի մածուկ). լոբով փշեջուր (լուբիա, սոխառած, չոր կանաչի, ալիւրի խիւս). լոբախաշու (լուբիա, ընկոյզ, սխտոր). լոբաջուր (լուբիա, իւղ եւ հաւկիթ). Լոռիի լոբով կուտապ (խմորի մէջ լուբիա եւ սոխառած), ևայլն….: Շատ ճաշատեսակներուն մէջ առկայ է հատիկ լուբիան, յատկապէս ձմեռային ապուրներու մէջ: Լոռեցիք կʼըսեն․  «Առանց լոբու նոր տարին չի գայ»:

Իսկ կանաչ լուբիան ինչպէս ամառնային, այնպէս ալ ձմեռնային օգտագործում ունի. շատ տարածուած է խաշած ու տապկուած կանաչ լուբիայի վրայ հաւկիթ աւելցընել եւ այդպէս եփել: Լոբով բորանի (կանաչ լուբիա, սոխառած, կանաչի, մատուցել մածուն – սխտորով).  Արցախի բուբուլավ լոբի (շոգեխաշած կանաչ լուբիա, դդմիկ, կանաչ պղպեղ, սոխ ու կանաչի). Արարատեան լոբաճաշ (շոգեխաշած կանաչ լուբիա, լոլիկ, պղպեղ, սոխ – սխտոր). Մուսալերան ֆասուլյը մանճիկ (տապակած սոխ եւ լուբիա, ապա եփել լոլիկ, պղպեղ, սխտորի հետ). ֆասուլյը կրկիւտապեր (շոգեխաշած կանաչ լուբիայով ու ձաւարով փիլաւ): Աշնան վերջը կանաչ լուբիան կը վերածուի նաեւ թուրշիի, խառնելով այլ բանջարեղէններու: Կայ նաեւ ձէթի մէջ պահեստաւորուած կանաչ լուբիայի թուրշիˋընկոյզի, սամիթի եւ սխտորի հետ միասին:

Արցախի աւանդական ճաշատեսակներուն մէջ կʼառանձնանայ մոշով (blackberry) լուբիան. այն կը պատրաստուի աշնան վերջը, թուփերուն վրայ մնացած կարմիր կիսախակ մոշով, որոնք ցուրտի պատճառով չեն հասցըներ հասուննալ:

 

Բաղադրութիւնը

0.5 քիլօկրամ կանաչ լուբիա

1 սոխ

1 ապուրի դգալ իւղ

1 գաւաթ կիսախակ մոշ

սեւ պղպեղ

աղ

Պատրաստութիւնը

            Խաշել ապա ջրքամել կանաչ լուբիան. ապա աւելցընելով սոխառածին վրայ շարունակել շոգեխաշել. համեմել աղ – պղպեղով, կրակը մարել, խառնել մոշը, փակել կափարիչը, ձգել թրմուի ինքն իր գոլորշիով: