Գանատայի խորհրդարանի շէնքը, Օթթաուա։
15 տարիներ առաջ, Գանատայի խորհրդարանը Հայկական Ցեղասպանութիւնը ճանչցաւ M-380՝ ծանօթ բանաձեւով։ Հայ Դատի յանձնախումբերու եւ անհատ երեսփոխաններու տարիներու հետեւողական աշխատանքին արգասիքը հանդիսացող բանաձեւով ՝ Գանատան պաշտօնապէս ընդունեց Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը։
“Թորոնթոհայ”ի խմբագիրին ստորեւ տրուած յօդուածը այդ օրուան եւ տիրող քաղաքական կացութեան մասին գաղափար մը կու տայ։
Կարին Սաղտըճեան
“Պատմական օր”ը այսպէս բան մը ըլլալու է.
Թուական՝ 21 Ապրիլ 2004
Վայր՝ Օթթաուա, Գանատա
Ինչպէ՞ս հոն հասանք եւ ի՞նչ պատահեցաւ.
Առաւօտուն, Թորոնթոյի մէջ օդերեւոյթը գարնանային պայծառ օդ չի խոստանար. փոթորկախառն անձրեւոտ օր մը կը սպասէ մեզի: Գորշ երկնակամարը կը ճնշէ մեր վերեւ, երբ չորս հոգիով կը տեղաւորուինք ինքնաշարժին մէջ եւ կը բռնենք դէպի Օթթաուա մայրուղին: 401-ը Օնթարիոյի նահանգային տնտեսական եւ ընկերային կեանքին մայր երակը կը կազմէ: Անոր վրայ քշելը ովկիանոսի մէջ նաւարկելու կը նմանի: Ինքնաշարժին առջեւ, ետեւ եւ երկու կողմերը ձգուող տարածութիւնները անդադար կը յիշեցնեն, որ ասիկա աշխարհի երկրորդ մեծագոյն երկիրն է, ուր մէկ քայլափոխը ոչ մէկ տեղ կը հասցնէ:
Երկրամասը նոր է, ընդհանրապէս անբնակելի: Բնակուած բաժինը դարերէ եկող պատմութիւն մը չունի: 1530-ականներուն, երբ ֆրանսացի հետախոյզ Ժագ Գարթիէ Սէն Լօրան գետն ի վեր իր բազմաթիւ ճանապարհորդութիւններուն ընթացքին օր մը գետափ մօտեցաւ, ինքզինք գտաւ բնիկ հնդիկներու հաւաքականութեան մը մէջ: Գարթիէի հարցումին, թէ ՙո՞ւր կը գտնուինք՚, բնիկները պատասխանեցին՝ ՙՔանաթա՚, որ հիւրոն-Իրոքուա լեզուով ՙբնակեցման վայր՚ կը նշանակէ: Հսկայ բնակեցման վայր. աշխարհի ամենէն մեծը:
Ինքնաշարժին ետեւի աթոռին վրայ նստողները կը գանգատին: ՙԱյս ճամբան երկար է, տակաւին պիտի վերադառնանք՚: ՙԻրիկունն ալ պատարագ ունիմ՚, – կ՛ըսէ Հայր սուրբը: ՙԻրաւունք ունիս, Հայր սուրբ, բայց ասիկա կրնայ պատմական օր մը ըլլալ՚,- կը յարէ ընկերակիցս:
Գանատան նկարագրելու ատեն քանակական ածականը սովորական բառ մըն է: Անիկա ունի երկար գետեր, ամենէն մեծ լիճը, ամենէն բարձր աշտարակը եւ աշխարհի ամենէն երկար ՙանպաշտպան՚ սահմանը աշխարհի միակ գերուժին հետ: Չմոռնանք ըսելու, թէ 1990-ի ՄԱԿ-ի տուալները ցոյց տուին, որ Գանատան աշխարհի մէջ ապրելու լաւագոյն տեղն է` որակական ածական մը աւելցնելով անոր յատկանիշներուն:
Այսօր անիկա առիթը ունի իր մեծութիւնը անգամ մը եւս փաստելու, թէկուզ այս անգամ փոքր ազգի մը համար, ոչ փոքր ոճիրի մը առիթով:
Ճամբուն ընթացքին, մեր զգացումները խառն են: Հայկական Ցեղասպանութեան բանաձեւը, որ խորհրդարան ներկայացուեցաւ երեսփոխան Մատլէն Տալֆոն Կիրալի կողմէ եւ որ երկու օր առաջ քննարկուեցաւ, վտանգի տակ է: Այսօր, M-380 թիւով ծանօթ բանաձեւին քուէարկութեան օրն է, սակայն հակառակ վերջին շաբաթներու հայկական լոպպինկին, մետասաներերդ պահուն արտաքին գործոց նախարար Պիլ Կրահամ քաղաքական ռումբ մը պայթեցուց, երբ Ազատական կուսակցութեան խորհրդարանական ֆրակցիային (մեծամասնութիւն) թելադրեց ՙոչ՚ քուէարկել:
Օթթաուայի մէջ խորհրդարան առաջնորդող փողոցները ամայի են: Անձրեւի խոշոր կաթիլներ կը հարուածեն մեր դէմքերը, մինչ հովը անդուլօրէն կ’արգիլէ մեր յառաջընթացը: Արդէն կէսօրէ ետք 4:30 է: Շուտով քուաէրկութիւնը պիտի սկսի:
Խորհրդարանի երեք կառոյցները գանատական ժողովրդավարութեան սիրտը ըլլալու կողքին, կոթական ճարտարապետութեան գլուխ գործոցներ են: Մենք կÿուղղուինք սրածայր խաղաղութեան աշտարակը կրող կեդրոնական շէնքը, ուր կը գտնուի խորհրդարանը: Մուտքին՝ ապահովական սովորական խուզարկութեան ենթարկուելէ ետք, Հայ Դատի յանձնախումբի անդամներ մեզի հապճէպով կը ծանօթացնեն ծագումով հայ, նախկին ծերակուտական Ռէյմոնտ Սեթլաքուի, որ դէպի վերելակ կը շտապէ: Արագօրէն ձեռնուելէ ետք, սենաթորը՝ ՙկը ներէք, չեմ ուզեր ուշանալ՚, ըսելով կը հեռանայ: Սակայն նկատելով մեր մտահոգ դէմքերը, վերելակին մէջէն կ՛ըսէ. ՙՄի՛ մտահոգուիք, հարցը լուծուած է, տան տիլ (done deal)՚:
Տան տիլ, պիզնըսի Ս. գրքին մէջ՝ անշրջելի օրէնք, իսկ մեզի համար Սեթլաքուի կարծէք Աստուծոյ կողմէ պատգամ մը փոխանցած ըլլար` իր շեշտակի երկու վանկերով: Ան շատ լաւ գիտէր, թէ ինչ կÿըսէր: Վերջին շաբաթներուն Սենաթոր Սեթլաքուի իր քաղաքական եւ պիզնըսի կապերը օգտագործելով կարեւոր աշխատանք տարաւ Հայկական Ցեղասպանութեան բանաձեւին ուղղութամբ:
Խորհրդարանին մէջ կացութիւնը հետեւեալն է. մօտաւորապէս 150 գանատահայեր եւ նոյնքան գանատացի թուրքեր նստած են դէմ դիմաց գտնուող օթեակներու մէջ: Հայկական կողմի առաջին շարքը կը գրաւեն Գանատայի թեմի առաջնորդներ, Հայր սուրբեր, Հայաստանի դեսպան Արա Պապեան, կազմակերպութիւններու ներկայացուցիչներ, ինչպէս նաեւ հայորդիներ: Դիմացը՝ թրքական կողմն է. կեդրոնական դէմքը Օթթաուայի մէջ Թուրքիոյ դեսպանատան կցորդն է, որ վերջին շաբթուան ընթացքին երկու անգամ դիմեց խորհրդարանականներուն յանձնարարելով ՙոչ՚ քուէարկել, այլապէս Անգարայի հետ Օթթաուայի կապերը կրնան վտանգուիլ: Երկու կողմերուն միջեւ կը գտնուի խորհրդարանի գետնայարկի սրահը, որուն 301 անդամները կը սկսին իրենց տեղերը գրաւել՝ օրակարգի վրայ ունենալով քանի մը բանաձեւ, որոնցմէ վերջինը Հայկական Ցեղասպանութիւնն է:
Վերը նստած, ի՞նչ կ՛անցնի իւրաքանչիւրի մտքէն չեմ գիտեր, սակայն պատմական պահուան ծանրութիւն կը տիրէ: Հաշուետուութեան պահ մը. ոճիրէն մօտաւորապէս դար մը ետք` երկու ժողովուրդի ներկայացուցիչներ դարձեալ դէմ դիմաց: Եւ անոնց միջեւ խորհրդարան մը՝ մարդու իրաւունքներու եւ ազատութեան ջահակիր: Սեղանին վրայ ճշմարտութիւնը նժարի մէջ. պատմական փաստը, թէ 1915-ի Հայկական Ցեղասպանութիւնը ոճիր է մարդկութեան դէմ:
Գանատայի մէջ մարդկային իրաւունքի վերաբերող բանաձեւեր կրնան պատրաստուիլ եւ խորհրդարան ներկայացուիլ առ ի քննութիւն: Նման օրինագիծերու հիմքը կը կազմէ գանատական Սահմանադրութեան մաս կազմող Մարդու Իրաւունքի եւ Ազատութեան հատուածը, որ Սահմանադրութեան կցուեցաւ 1982-ին, երբ վարչապետ Փիեռ Թրիւտօ Անգլիայէն Օթթաուա փոխադրեց երկրին օրինագիրքը:
Վարը՝ խորհրդարանի բանբերը քանի մը օրինագիծ քուէարկութեան դնելէ ետք, կ’անցնի M-380-ին: Անոր աջ կողմը նստած են իշխող Ազատական կուսակցութեան անդամները, իսկ ձախ կողմը ընդդիմադիր Պահպանողական, Պլոգ Քեպէգուա եւ Նոր Դեմոկրատ կուսակցութեանց երեսփոխանները: Բանբերը երկու լեզուով (ֆրանսերէն, անգլերէն) կը հաշուէ քուէները նախ՝ ձախ կողմի, որ մեծամասնութեամբ ՙայո՚ կը քուէարկեն, ապա աջ կողմի, ուր ՙոչ՚երը բազմաթիւ են: Ծափահարութեանց արձագանգը կը տարուբերի հայկական եւ թրքական կողմերուն միջեւ: Նկատելի է, որ կառավարութեան անդամները ՙոչ՚ կը քուէարկեն, սակայն Ազատական միւս խորհրդարանականները մեծամասնութեամբէ ՙայո՚: Վերջապէս բանբերը կու տայ արդիւնքը՝ 153 ՙայո՚ եւ 68 ՙոչ՚. բանաձեւը կ՛անցնի:
Հայկական կողմը յուզումի եւ ցնծութեան պահուան մէջ կը կորսնցնէ իր կարգապահութիւնը. ապահովութեան հսկող անձնակազմը կը միջամտէ: Մտքէս կ՛անցնի հետեւեալ մտածումը. աշխարհ կը գործէ բնագիտութեան անփոփոխելի օրէնքով, ոչ մէկ բան կը կորսուի, ոչ մէկ բան կը մոռցուի: Վարէն վեր կը բարձրանայ Ազատական խորհրդարանական Ճիմ Քարաճիանիս, որ խումբ մը այլ երեսփոխաններու հետ հայկական լոպպիին հրետանին կը կազմէ: Փրոթոքոլը մէկ կողմ դրած ան կը յուզուի, կու լայ եւ կ՛ողջագուրուի Հայր սուրբերուն եւ դեսպանին հետ: Քովս նստած երկու տեղացի երիտասարդուհիներ կը զարմանան, երբ կը դիտեն շուրջի յուզումնախառն իրարանցումը: ՙՈրո՞նց հետ եկած էք՚, կը հարցնեմ փորձելով հասկնալ, թէ ինչը մղած է զիրենք ներկայ գտնուելու: ՙՍարա Քորնինկի ընտանեկան պարագաներն ենք՚, կ՛ըսէ անոնցմէ շէկը: Նովա Սքոթիա նահանգէն Սարա Քորնինկ հազարաւոր հայ երեխաներ փրկած է 1922-ի Զմիրնիոյ ջարդերէն:
Երբ խորհրդարանէն դուրս կու գանք շրջափակին մէջ համեցող գանատացի թուրքերու եւ հայերու միջեւ տեղի կ՛ունենան հետեւեալ բնոյթով վիճաբանութիւններ.
– Գանատացի թուրք երիտասարդ մը. ՙՑեղասպանութի՞ւն, ի՞նչ: Այո, մարդիկ մեռան կռիւի ընթացքին, բայց ձեր նկարագրածին պէս բաներ չպատահեցան՚:
-Հայ տարեց մը. ՙԵս քեզի չեմ հաւատար. ես մեծ մօրս եւ մեծ հօրս պատմածին կը հաւատամ՚:
– Ուրիշ թուրք մը. ՙԻնչո՞ւ համար հոս կը բերէք ձեր հարցերը. գանատական խորհրդարանը պէտք չունի պատմութեան դատաւորը ըլլալու՚:
– Հայ երիտասարդ մը. ՙԻնչ որ ես ներսը լսեցի այդ չէր: Բանաձեւը կ՛ըսէր Հայկական Ցեղասպանութիւնը մարդկութեան դէմ ոճիր է: Մեր երկուքին հարցը չէ միայն՚:
Վերջին թուրք երիտասարդին կարծիքը ներկայացուցչական է հատուածի մը, որուն տեսակէտը տեղ պիտի գտնէր նաեւ յաջորդող օրերու օրաթերթերուն մէջ: Ըստ ասոնց, փոքրամասնութիւններ իրենց հարցերը այս երկիրը պէտք չէ բերեն. հակառակ պարագային, բազմաթիւ ազգութիւններ (ինչպէս ուքրանացիներ, պոսնիացիներ) կրնան նոյն քայլին դիմել խորհրդարանէն պահանջելով դատապարտումի բանաձեւեր որդեգրել իրենց դէմ գործուած ոճիրներու գծով: Այս երկիրը, ըստ նոյն մտածումին, պատմական հարցեր չունի. մարդիկ հոս կու գան իրենց պատմութիւնները ետեւ ձգելով եւ նոր կեանք մը սկսելով՝ նոր աշխարհի մը մէջ:
Քանի մը խօսք այս մասին, թէ Հայկական Ցեղասպանութեան բանաձեւը ինչպէս իր ճամբան գտաւ երկրին քաղաքական խաղին մէջ, որովհետեւ քուէարկութիւնը, ինչպէս որեւէ որոշում, յաջողեցաւ քաղաքական որոշ ազդակներու ներգործութեամբ:
Առաջին. վարչապետ Փօլ Մարթէն, որ Գրէթիէնի յաջորդեց, Դեկտեմբեր 2003-ին խոստացած է իր ընտրութենէն ետք խորհրդարանէն ներս ՙԺողովրդավարութեան պակաս՚ը վերացնել: Ժողովրդավար լաւագոյն երկիրներուն մէջ ալ յաճախ իշխող կուսակցութիւնը իր շարքերէն ներս այլախոհութիւն չի հանդուրժեր՝ քաղաքական իր ծրագիրը չխոչընդոտելու նպատակով: Վարչապետ Մարթէն թէեւ կառավարութեան անդամներուն պատրադրեց դէմ քուէարկել, սակայն խորհրդարանի միւս Ազատական անդամները ազատ ձգեց: Այս վերջինները քուէարկեցին ըստ իրենց խղճին` հեռանալով կառավարութեան վարքագիծէն: Իսկ վարչապետը ինք բացակայեցաւ քուէարկութեան նիստէն, ինչ որ դրական պատգամ մը կը ներփակէր M-380-ի քուէարկութիւնը յաջողցնելու ուղղութեամբ:
Երկրորդ, խորհրդարանի Անհաջարկի (Private Members Motion) օրէնքը փոփոխութեան ենթարկուեցաւ: Նախապէս անհատական օրինագիծեր կը մերժուէին, եթէ միաձայնութեամբ չընդունուէին խորհրդարանին կողմէ: Օրէնքի փոփոխութենէն ետք, անհատական առաջարկ մը կ՛ընդունուի պարզ մեծամասնութեամբ: Այս ձեւով էր, որ Մատլէն Տալֆոն Կիրալի M-380 բանաձեւը ընդունուեցաւ:
Երրորդ, բացուած այս դռները կրնային շուտով գոցուիլ, եթէ Հայկական Ցեղասպանութեան թղթածրարը եւ լոպպին կազմ ու պատրաստ չըլլային: Հայ Դատի յանձնախումբի անդամներ, ինչպէս նաեւ հայ թէ տեղացի խորհրդարանականներ վերջին ամսուան ընթացքին ամէն տեսակի աշխատանք տարին, որպէսզի բանաձեւը խորհրդարան հասնի իբրեւ մարդու իրաւունքի արտայայտութիւն: 1980-ականներէն ի վեր այս հինգերորդ փորձն էր (նոյնինքն Տալֆոն Կիրալի երրորդը) եւ յարատեւութիւնը ինքզինք արդարացուց:
Սակայն աշխատանքը չէ աւարտած:
Արեւմտեան եւրոպական կարգ մը երկիրներու եւ Գանատայի մէջ հրէական Հոլոքոսթը մերժելու կամ ուրանալու որեւէ քայլ համազօր է քրէական յանցագործութեան եւ հետեւաբար՝ ենթակայ է դատական հետապնդումի: Նոյնը պէտք է ըլլայ պարագան Հայկական Ցեղասպանութեան, մանաւանդ որ, երբ երկրի մը գերագոյն օրէնսդիր մարմինը՝ խորհրդարանը, որդեգրած է որոշում, որ զայն կ՛որակէ մարդկութեան դէմ ոճիր: Այս տրամաբանութիւնը առիթ կու տայ, որ յետ այսու, Հայ Դատի աշխատանքները տարուին ձեռք ձգուած այս իրաւունքին լրիւ գիտակցութեամբ: Աւելին. եթէ խորհրդարանը երկրի մը ընտրեալ, ներկայացուցչական բարձրագոյն մարմինն է, ապա անոր որոշումները պարտաորիչ են իրենց կառավարութիւններուն համար