Հայկական հին սովորութեան համաձայն, նորածինի ծնուելէն մէկ շաբաթ կամ քառասուն օր անց մանուկը կը տարուի եկեղեցի մկրտուելու կամ կնքուելու, այսպիսով ան կը դառնայ Հայ Առաքելական եկեղեցու զաւակ: Հինէն ի վեր, նոյնիսկ հեթանոսական շրջանէն, մեր ընտանիքի կարեւոր անդամն է կնքահայրը, զորս կʼընտրուի բոլորի հաւանութեամբ. այնուհետեւ ան կը դառնայ ոչ - արիւնակցական ազգական, իր վրայ վերցընելով ընտանիքի բարոյահոգեբանական հարցերը կարգաւորելու դժուարին պատասխանատւութիւնը: Կնքահայրը մեծ հեղինակութեան եւ յարգանքի կʼարժանանայ ամբողջ գերդաստանի կողմէ, մինչեւ իսկ ծնողներու հաւասար իրաւունք կʼունենայ, կարեւոր որուշումներ կայացնելու:
Մեր ժողովրդական բառապաշարին մէջ ՙկնքահայր՚ բառը քանի մը ձեւով կʼարտայայտուի.- կնքահայր, կնքապապ, կնքտէր կամ կնքաւոր, այս վերջինէն առաջացած է ՙքաւոր՚ շատ տարածուած կոչականը: Կնքակին՝ կնքահօր կինն է, իսկ կնքամայր, կնքամամ, կնքամար կոչուած է կնքահօր մայրը, զորս մեծ դերակատարութիւն ունեցած է ատենօք: Հետաքրքրական է իմանալ, որ այլ բառեր ալ ունինք կնունքի հետ կապուած, որոնք այժմ գործածութենէ դադրած են. այսպէս օրինակ՝ կնքահախ կը կոչուի մկրտող քահանային տրուող դրամական նուէրը, իսկ կնունքահաց կամ կնունքաճաշ՝ այդ առիթով կազմակերպուած ճաշկերոյթը, եւ կննքատուն՝ ճաշկերոյթի տեղը:
Սովորութեան համաձայն, կնունքի բոլոր ծախսերը կնքահայրը իր վրայ կը վերցընէ. ինքը իր սանիկին գրկած պիտի եկեղեցի տանի եւ մկրտութեան արարողութենէն յետոյ բերէ տուն, յանձնելու մօրը. այս վերջինս կը համբուրէ կնքահօր ձեռքը, որպէս երախտագիտութեան նշան. իսկ ընտանիքի երեց կինը պաստեղով ձուածեղ կը մատուցէ կնքահօրը:
Աւանդութեան համաձայն, կնունքէն երեք օր յետոյ կանայք կը հաւաքուին մանկանը ՙմիւռոնէն հանելու՚ լոգանքի համար: Տաշտին մէջ, ուր կը լոգցընեն երեխան, մանրադրամներ կը նետեն, որպէս նուէր: Պատմական Ակնի մէջ շատ իւրայատուկ եւ գեղեցիկ ծիսակարգ է եղած այդ օրը: Կնքամայրը (կամ դայեակը) երեխան լոգցընելով, կʼօրհներգէ.- ՙԼայն ճակատ ըլլաս. կամար ընքուի (ունք, յօնք) ըլլաս.խոշոր աչուի, երկայն թարթիչով ըլլաս. բաց բերան չըլլաս, քիչ խօսիս, շատ լսող ունենաս. ամրակուռ կուրծք և ճարպիկ ըլլաս….՚: Ապա երբ դուրս պիտի հանէ ջուրէն, բռնելով ոտքերէն գլխիվայր թափ կու տայ, ըսելով.- ՙԳլուխդ վար՝ այս վերջինն ըլլայ, հազար գլուխ խոնարհի քու առջեւ՚: Յետոյ նորածինը խանձարուրի մէջ փաթթելով, գետնի կարպետին վրայ կը գլորեն, նախապէս այնտեղ դնելով հետեւեալները. եթէ տղայ է՝ հաց, գիրք եւ թանաքաման, ըսելով.- ՙ Խորունկ կարդացող ըլլաս, գրչէդ կրակ ցատկէ, Աստուծոյ երկիւղն ունենաս եւ հացդ դիւրութեամբ վաստակես՚. իսկ եթէ աղջիկ է՝ հաց, բամբակի կտոր, ոսկեդրամ եւ մարգարիտ, ըսելով. ՙՈսկիներու եւ մարգարիտներու մէջ լողաս, բամպակի պէս սպիտակ ու մաքուր մնաս, հացդ մատակարարել գիտնաս՚: Իսկ շնորհաւորելուց մեծահասակներուն կը բարեմաղթեն. ՙՏուներնիդ շէն ու ծաղկած մնայ, թոռներով լեցուի, ծեր օրերուն հազար գաւազան ունենաք՚. կնքամօրը կը մաղթեն. ՙԼուսով մնաս կնքամայր, ոտքդ այս տունէն չկտրի՚: Իսկ ծննդկանին կʼօրհնեն ըսելով. ՙԱնկողինդ գոլով (տաքուկ) ըլլայ, հարսիկ, ծնունդդ պայծառ արև դառնայ՚:
Տարբեր տարածաշրջաններ ունին իրենց աւանդական ճաշատեսակները այդ օրուայ առիթով: Տարածուած է մատաղի սովորութիւնը, կորկոտով – մսով փլաւ, լահմաճիւն, անգաճապուր, զանազան կարկանդակներ, յատկապէս հալուաներ եւ անուշեղէններ, օրինակ՝ մեղրով կամ ռուպով պատրաստուած մալէզ, չամիչ, պաստեղ, շարոց, լեպլեպու, ընկուզեղէն, եւայլն…:
Տիգրանակերտցիք կնունքին սովորութիւն ունին ՀԱՍԱ պատրաստել եւ մինչ այսօր դեռ կը պահպանեն այն: Որոշ գաւառներու մէջ հաս կը կոչուի գաթայի խորիզը՝ ալիւրով, իւղով եւ շաքարով պատրաստուած միջուկը. այլ տեղեր նաեւ հունցած խմորին կʼըսեն: Բայց թէ Տիգրանակերտցիները ինչու՞ են այդպէս անուանել այս քաղցրեղէնը, յայտնի չէ: Այն կը պատրաստուի քանի մը մթերքներու փոշիներու խառնուրդով. ճաշակելուց պետք է ուշադիր ըլլալ, որպէսզի շնչափողին չʼերթայ:
ՀԱՍԱ
Բաղադրութիւնը
2 գաւաթ լեբլեբիի փոշի
0.5 գաւաթ փոշի շաքար
1 թէյի դգալ փոշի կասիա
1 թէյի դգալ փոշի կոճապղպեղ
0.5 թէյի դգալ փոշի անիսոն
0.5 թէյի դգալ փոշի մահլէպ
0.5 թէյի դգալ փոշի գինձ (nutmeg)
պտղունձ մը մեխակ եւ մազտաքի
չամիչ եւ ընկուզեղէն՝ զարդարանքի համար
Պատրաստութիւնը
Բոլոր բաղադրիչները խառնել իրարու, լեցնել ամանին մէջ, հարթեցնել, ապա զարդարել մանրուած ընկուզեղէնով ու չամիչով: