Վերջին Բաժակը


Զապէլ Եսայեան


Մարդիկ՝ այր թէ կին՝ ընդհանրապէս այն չեն ներկայանար ինչ որ են իրապէս. ու այն կեղծ հանդերձանքը, որ կը ստանան յաճախ, անգիտակցութեամբ է, բայց այդ այդպէս է. դեր մը կ’ընտրեն կեանքի մէջ ու այդ դերը կը կատարեն. դերը կ’ընտրեն երբեմն ինքնիրենից, որովհետեւ ատիկա գեղեցիկ կը գտնեն, բայց եւ յաճախ կ’ընտրեն այն դերը, զոր ուրիշները գեղեցիկ կը համարեն։
 
Մարդկային հոգին, զոր ամէն մարդ իր հետ աշխարհ կը բերէ, այսպէսով կը խեղանդամուի մանկութեան ժամանակէն իսկ. հոգին չի մեռնիր ի հարկէ. բայց անիկա խրտչտած կը կզկտուի ու կը պահուըտի անկիւն մը ու այլեւս երբե՛ք չի համարձակիր յայտնուելու։ Մարդիկ կան որոնց կեանքին այս կամ այն ժամուն հոգին յայտնուած է ու տէր դարձած կացութեան. բայց եւ որքա՛ն մարդիկ կան որոնց հոգին միշտ ընդարմացած մնացած է, ու երբեք զարթումի ժամը չէ հնչած իրենց համար։ Եթէ ոեւէ արտասովոր պարագայ, մեծ յուզում մը, մեծ զգացում մը, կամ մանաւանդ՝ մեծ ցաւ մը թափանցէ մինչեւ հոգին, ու անիկա, եթէ նոյնիսկ զարթումի տարտամ շարժումներ գործէ, մարդիկ, անհանգիստ՝ կ’օրօրեն զայն, կը քնացնեն զայն, որովհետեւ նոյնիսկ իրենց սեպհական հոգիին զարթումը կը սարսափեցնէ զիրենք։ Ինքզինքնուն անծանօթ են եւ երբեք պիտի չհամարձակէին իրենց հոգիին անսահմանութեանը նայիլ, ու կը շարունակեն ապրիլ փոխ առնուած զգացումներով, փոխ առնուած սկզբունքներով, դուրսէն ստացած ձեւերով ու կերպերով, եւ ոչինչ, բայց ոչինչ չի բղխիր իրենց ներքին աշխարհէն, իրենց էութենէն, իրենց հոգիէն։
 
Այսպէս է որ մարդիկ կ’ըսեն. պատշաճ է այս ինչ բանը, այն ինչ բանը. լաւ պիտի ըլլար այս ինչ պարագային այս կերպ վարուիլ, այն կերպ վարուիլ. ու կը դատեն ու կը դատապարտեն ուրիշները, որովհետեւ այսինչ վարմունքը այնինչ պարագային մէջ համաձայն չէր վարուելու ընդունուած ձեւի մը։
 
Ոչ ոք կ’ըսէ. ի՞նչ ներքին եւ անդիմադրելի դրդումի հպատակեցաւ, ոչ ոք կ’ըսէ. ի՞նչ կ’ուզէ իմ հոգիս, ինչ նուիրական եւ առանձին օրէնքներ կը թելադրէ իմ սեպհական էութիւնս։ Այս եղանակով է որ կը խորհին ամուսնութեան եւ նոյնիսկ սիրոյ վրայ. իրենց ընտրութիւնը կ’ընեն հաշուով, կանխակալ զգացումներով եւ որոշ պայմաններով։ Բայց ինչ որ զարմանալի է, այն է որ ուրիշներու կարծիքը նոյնիսկ այդ բոլորովին անձնական գործին մէջ յաճախ գերակշիռ է։ Պէտք է որ ուրիշները հիանան, զարմանան, հաւանութիւն յայտնեն եղած ընտրութեան վրայ. ու այն ատեն ամէն ինչ պատշաճ կերպով կատարուած կ’ըլլայ։ Այսպէս է որ մարդիկ կը տեսնենք՝ որ ճշմարիտ մարդեր չեն. զգացումներու կը ծանօթանանք՝ որոնք ճշմարիտ զգացումներ չեն, ու կը տեսնենք որ մարդիկ մէկ հոգ ունին, ո՛չ թէ ապրիլ ու կեանքի բոլոր ժպիտները վայելել բնութեան իրենց ընծայած հնարաւորութիւններուն ամբողջական լիութեամբը, այլ առաւել կամ նուազ լաւ կատարել իրենց ստանձնած կամ ուրիշներէն իրենց տրուած դերը. եւ կեանքը տխուր է, անշահեկան ու ձանձրալի, ինչպէս անտաղանդ թատերագիրի մը կատակերգութիւնը։
 
Հազուադէպ կերպով մարդիկ կան որ զանազան բարեբախտ դիպւածներու հետեւանքով կամ թերեւս անձնական բացառիկ ընդունակութիւններով կը թօթափեն իրենց տրուած աշխարհիկ եւ կեղծ դաստիարակութեան պատեանը ու կը փնտռեն ինչ որ կորսնցնել տուած են իրենց, կը փնտռեն ինքզինքնին, իրենց հոգին, ու կը յանձնուին անոր։ Այդպիսիները չեն ձանձրանար, երբ առանձին են, երբ մտիկ կ’ընեն իրենց հոգւոյն երգերն ու վէպերը։ Անշուշտ, մշուշներ կը շրջապատեն զիրենք եւ իրենք ալ յաճախ դեր մը կը կատարեն, բայց տարբերութիւնը այն է որ երբեմն կը սթափին եւ կը գտնեն իրենց սեպհական հոգին։ Ու ի՞նչպէս արդեն շատ շատերը պիտի գտնէին իրենց հոգին. երբեք առանձին չեն ինքզինքնուն հետ եւ նոյնիսկ կը սոսկան այդ առանձնութենէն. կեանքը կ’անցնի շատերուն համար աղմուկի, մրցակցութիւններու, իրենց էութենէն օտար նպատակներու հետապնդման մէջ։ Ինչ որ ունին իրենց մէջ, իրենց տրամադրութեան ներքեւ՝ երջանկութեան եւ վայելքի տարրերը, կը փնտռեն հեռուն, իրենց հասողութենէն դուրս կէտերու մէջ, եւ, քանի՜ կարծեն թէ իրենց նպատակները անհասանելի են, այնքան կը խորհին, որ իրենց կեանքը հետաքրքրական է ու կ’ապրին հերոսներու նման. երբեք չեն սթափիր, ժամանակ չունին սթափելու, որովհետեւ իրենց խճողուած կեանքին մէջ առանձնութիւն չունին։
 
Այն հազուադէպ մարդիկը, որ բացառապէս կ’ապրին իրենց հոգիով, անմիջապէս կը ճանչցուին իրենց գործերուն, զգացումներուն, շարժումներուն ինքնաբուխ, միամիտ եւ յստակ պարզութեամբը։ Անոնց հոգին խրտչելով չէ ապաստանած իրենց էութեան մէկ անկիւնը, այլ մակերեսն է բարձրացած, կը շողշողայ իրենց դէմքին վրայ, կը ճառագայթէ իրենց անձէն դուրս, կ’երգէ ու կը ժպտի անիկա եւ մարդ անասուն կը բարձրացնէ իր բարձրագոյն ոլորտին. թեւեր կու տայ անոր ու կարծես անզգալի կը դարձնէ մարդկային ստորնաքարշ պայմաններու ճակատագրական նուաստութիւնը։ Ի՞նչ փոյթ այն ատեն որ անհամար դիպուածներու դասաւորում մը զայն դրած է այսինչ կամ այնինչ ընկերական դիրքին մէջ. ի՞նչ փոյթ թէ ֆիզիքական ի՞նչ կերպարանքով մարմնացած է անիկա։ Աստուած իր մատը դրած է անոր ճակատին վրայ. անիկա ճշմարիտ ընտրեալներէն մէկն է ու կ’ապրի, կ’անհետանայ այս աշխարհէս, լուսաւոր հետք մը ձգելով իր ճամբուն վրայ։
 
1917
 
Առնուած՝ Զապէլ Եսայեանի նուիրուած ֆէյսպուքի էջէն