Պատրաստեց՝Սոնիա Թաշճեան
Երեւանի փողոցներէն մեկուն մայթին վրայ տատիկ մը նստած աւելուկի հիւսկեր կը ծախէ․ ամերիկացի զբօսաշրջիկներուն համար շատ հետաքրքրական է, թէ ինչ է հիւսուած ձիթագոյն այս խոտը և ինչի համար կը գործածուի։ Ուստի կը մօտենան տատիկին ու ձեռքի շարժումներու ընկերակցութեամբ կը հարցնեն․
– what’s this?
– էվըլու~ք (աւելուկ),- կը պատասխանէ տատիկը՝ իրենց գիւղի բարբառով:
-wow, she knows English, she is saying,- have a look!!!
Իրականութեան մէջ ոչ միայն տեսքն է հետաքրքրական, նաեւ բոյրը եւ համը․ օտարերկրացիներուն համար միշտ ալ ախորժելի է քիչ մը դառնահամ այս բանջարի ապուրն ու աղցանը։ Հետաքրքրական է յատկապէս անոր համար, որ իրենց խոհանոցային մշակոյթին մէջ չկայ անոր գոյութիւնը: Լատինական (գիտական) անուանումըˋ rumex է, յաճախ նաեւ sorrel անունով ծանօթ է։ Իսկ հայերէնի հոմանիշներն ենˋ լապատ, ղափատին կամ լապատան (lapathum բառէն), մզուկ (չոր աւելուկ), թրթնջուկ, թթռինչ, սիլխ եւ ածվոցˋԱլիշանի յիշատակմամբ, իսկ բարբառայինˋ վլուկ« ավլուկ, էվիլակ եւայլն: Ամբողջ աշխարհի մէջ կան 150 տարբեր տեսակի աւելուկներ,որոնցմէ 12ը կʼաճին Հայաստանի մէջ: Իւրաքանչիւր շրջանի աւելուկ տարբեր համ ու հոտ ունի, ան առօրէական է Հայաստանի բոլոր շրջաններուն մէջ, պարզապէս այն պարզ պատճառով, որ այն կʼաճի ամենուրէք։ Կարելի է հանդիպիլ սարալանջերուն, դաշտերու մէջ, ճամբեզրին,թփուտների տակ, անտառներու եզրին, առուակներու ափին եւայլն:
Սովորաբար տերեւները կը հաւաքեն ամրան ամիսներուն, կը հիւսեն եւ կախելով ստուերոտ ու քամի եղած տեղ մը (օրինակˋ երդիքի տակ) կը չորցնեն, ապա լեցնելով կտորէ տոպրակներու մէջ կը պահեստաւորեն մառանին մէջ: Օգտագործելու ժամանակ կը լուան, ապա խաշելէ ետք կը ջրքամեն։Ոմանք կʼօգտագործեն նաեւ այդ առաջին ջուրը, որպէս կենսանիւթերով հարուստ սննդանիւթ, սակայն այն շատ դառնահամ կʼըլլայ: Աւելուկը շատ տարածուած է յատկապէս ժողովրդական բժշկութեան մէջ, ի դէպ՝ կʼօգտագործուին տերեւները, սերմերն ու արմատները:
Աւելուկի տապական կամ աղցանը, որպէս սիրելի ուտեստ, շատ շրջաններու մէջ, մինչեւ այսօր դեռեւս ամանորի սեղանի համար կը պատրաստուի: Իւրաքանչիւր շրջան իր տարբերակն ունի․ ամենատարածուած պարզագոյն ձեւը սոխառածի հետ տապկելն է, իսկ ամենահարուստ տարբերակըˋ ղափանի տարբերակն է- սոխառածի վրայ ցանել կարմիր փոշի պղպեղ, աւելցնել խաշած ու ջրքամած աւելուկը, մարմանդ կրակով շոգեխաշել, կրակն անջատելու ժամանակ խառնել մանրուած սխտոր, ընկոյզ, թթու սալորաչիր (կամ կծոխուր), կանաչի, մատուցել մածուն-սխտորով կամ թթուասերով: Այլ տարբերակ մըն է ձուածեղը․ սոխառածի ու սխտորի հետ տապկելէն յետոյ, վրան 1 – 2 հաւկիթ կը կոտրեն ու կանաչի կը ցանեն:
Առաւել բազմազան են աւելուկով ապուրի տարբերակները: Ամենաշատ տարածուած տարբերակը կը պատրաստուի խոշոր կորկոտով, միւս բաղադրիչներն են․ աւելուկ, սոխ-սխտոր, գետնախնձոր, սալորաչիր: Ջրխաշ կը կոչուի մշոյ տարբերակըˋխաշած ոսպ, աւելուկ, սխտոր, ձէթ: Կարինի տաբերակին մէջ ձէթի փոխարէն ծեծած ընկոյզ կը դրուի: Սասնայ տարբերակն աւելի հարուստ է․ հատիկ լուբիա, խոշոր կորկոտ, աւելուկ, սոխ-սխտոր, սալորաչիր: Սասունցիները աւելուկը կը գործածեն նաեւ սուտ հարիսայի մէջ, ծեծած ցորենին հետ խաշելով աւելուկ (եւ այլ բանջարներ), ճաշակելու ժամանակ ճաշի ափսէի կեդրոնը իւղ կը լեցնեն: Տաւուշի մարզին մէջ տարածուած ապուր մըն է վուլկով (աւելուկով) փթռուկը, որը կը պատրաստուի կորկոտով, աւելուկով, ընկոյզով եւ սխտորով։ Սովորութիւն է զայն ճաշակել խաշի նմանˋ մէջը լաւաշ բրդելով:
Յ․Գ․ շնորհակալութիւն բուսաբան Նինա Ղանդիլեանին հետաքրիր լուսանկարներուն համար:
