Տատիկի Խոհանոց․ ՉՐԱՊՈՒՐՆԵՐ

Նկար 1- Չրապուրներ

Սոնիա Թաշճեան

Բազմազան է չիրերու առկայութիւնը մեր աւանդական խոհանոցի ժառանգութեան մէջ ե՛ւ որպէս առանձին ուտեստ, ե՛ւ որպէս քաղցրահամ հիւթի հումք, նաեւ խմորեղէններու ու այլազան ճաշերու մէջ: Շատ իւրայատուկ են չիրերով պատրաստուած տարատեսակ ապուրները. ինչքան ալ տարօրինակ թուի մեր նախնիներու համային ճաշակը, այնուամենայնիւ չրապուրները չափազանց հետաքրքրական են, համեղ եւ սննդարար:

Այժմ արդէն միրգերը պահածոյացնելու տարբեր ձեւեր կան, բայց հնաւանդ սովորութեան համաձայն, այն կը չորցնեն՝ ձմրանը ըստ կարիքի օգտագործելու համար, երբեմն նաեւ թուրշիի ընդհանուր տակառին մէջ կը լեցնեն:

Շատ յաճախ ձմրանը չրապուր կը պատրաստեն մրսածողութեան ժամանակ, յաղթահարելու կամ կանխելու հաւանական հիւանդութիւնը. սովորաբար կը գործածուի վիտամին C պարունակող չիրերը, ինչպիսին են մասուրը, հոնը, սալորը, ծիրանը, եւայլն…: [նկար 1] Իրականութեան մէջ շատ պարզունակ են չրապուրները. չիրը առատ ջուրով կը թրմեն ու կ’եփեն մինչեւ փափկիլը, կը հեռացնեն կորիզները, ապուրին կը խառնեն կորկոտ կամ բրինձ, երբեմն ալ ջուրով նօսրացած ալիւր, որպէսզի խտութիւն տայ ապուրին: Այդպիսով այդ չրապուրները շիլայանման կ’ըլլան, այլ կերպ` creamy ապուր: Յաճախ սոխառած կը լեցնեն վրան, երբեմն նաեւ գետնախնձոր կ’աւելացուի, կը ճաշակեն մէջը լաւաշ կամ հաց բրդելով:

Ամենաշատ տարածուած չրապուրը` մասրապուրն է, տրուած ըլլալով որ Հայաստանի ամբողջ տարածքին առատօրէն կ’աճի մասուրը, հետեւաբար անոր օգտագործումը կենցաղին մէջ առօրէական է․ պարունակելով մեծ քանակութեամբ վիտամին C, յաճախ որպէս բուժիչ թէյ կը գործածուի: Ժողովրդական խօսակցականէն գրական լեզուին է անցած ՙմասրամածուն՚ արտայայտութիւնը, որը կը նշանակէ մասուրի թանձր խիւսը. մասուրը նախօրոք եռացնելէն յետոյ կը ճզմեն, ապա փլաւքամիչէն կ’անցնեն, յետոյ մաղով (որպէսզի մէջի փուշերէն մաքրուի) եւ ստացուած թանձր խիւսը կը գործածեն ապուրին մէջ: Եղեգնաձորեան մասրապուրը կը պատրաստուի եւ կը մատուցուի խաշի նման, չոր լաւաշի ընկերակցութեամբ․ յատկանշական է, որ առանց իւղի ապուր է: [նկար 4] Խաշել խոշոր կորկոտը կամ ծեծած ցորենը, աւելցնել մանրուած սոխ ու ծիրանաչիր, ապա մասուրի խիւսը, քիչ մը աղ եւ առատ չոր դաղձ:

Հոնապուրը յաճախ կը կոչուի նաեւ փշեջուր. հոնաչիրը խաշելէն յետոյ կորիզը կը հանեն, կը խառնեն բրինձ (կամ այլ արմտիք), ուրց, քիչ մը շաքար, երբեմն նաեւ սոխառած ու կը ճաշակեն հաց բրդելով մէջը: [նկար 3] Զանգեզուրեան տարբերակին մէջ երբեմն նաեւ խնձորաչիր կամ տանձաչիր կը խառնուի:

Ծիրանաչիրով ապուրի հիմնական բաղադրիչը ծիրանաչիրն է, սոխառածի հետ միասին կ’եփուի. առանց որեւէ համեմունքի, միայն աղով: [նկար 2]

Նոյն ձեւով կը պատրաստուի նաեւ սալորապուրը. կը պատրաստեն սալորաչիրը խաշելով եւ մզելով. թանձր հիւթին յաճախ ալիւր կը խառնեն: [նկար 5]

Սալորաչրով սիսեռապուրը ձմեռային հաճելի ապուր մըն է. եթէ նախորդ ապուրները համասեռ կը դառնան եփելու ընթացքին, ապա այն ապուրի պարագային առանձին բաղադրիչներ են.- սոխառած, սալորաչիր, խաշած սիսեռ, մանրած կանաչի, համեմունք, երբեմն նաեւ գետնախնձոր: [նկար 6]

Մուշի եւ Ալաշկերտի մէջ տարածուած է ծիրանաչիրով լոբապուրը. շատ իւրայատուկ համադրութիւն մըն է սոխառածի, ծիրանաչիրի, խաշած հատիկ լուբիայի, երբեմն նաեւ չամիչ կը խառնուի: [նկար 7]

Չրով թիրիթը կամ չրաճաշը տօնածիսական ճաշ եղած է, որուն մէջ կը դրուի տարբեր տեսակի չիրեր, սոխառած, խոշոր կորկոտ, գետնախնձոր, համեմունք եւ կանաչի: [նկար 8]

Եւ վերջապէս Զատիկ օրերու ամենատարածուած քաղցր ապուրը` անուշապուրն է, որը կը պատրաստուի ծեծած ցորենին հետ խաշելով տարբեր տեսակի չիրեր, չամիչ, ընկուզեղէն․ համեմունք որպէս գործածելով անիսոն կամ կասիա: [նկար 9]

Մրգաջուրը (խօշաֆ) յաճախ որպէս զովացուցիչ ըմպելիք կը մատուցուի, սակայն որոշ շրջաններու մէջ ճաշակած են մէջը հաց բրդելով․ տարբեր չիրեր եւ ընկուզեղէն նախօրոք կը թրջուի եռման ջուրով, երբեմն փոշի կասիա ցանելով վրան, ոմանք ալ յաւելեալ քաղցրութեան համար մեղր կը խառնեն: [նկար 10]

Օգտագործուած բառեր

դաղձ = peppermint
մասուր = rose hip
հոն = cornelian cherry