Հայկ. Ցեղասպանութիւն. «Մտաւորական գետնի վրայ պէտք մեր գործը շարունակենք« ահռելի մեծ գործ ունինք»
Թրքահայութիւն. «Հայկական հարցը կարեւոր լծակ է Թուրքիոյ յառաջդիմութեան մէջ»
Լրագրող, քաղաքական մեկնաբան եւ Ժընեւի Համալսարանի դասախօս Դոկտ․ Վիգէն Չըթըրեան վերջերս կը գտնուէր Թորոնթօ: «Թորոնթոհայ»ի խմբագիր Կարին Սաղտըճեան առիթէն օգտուելով հարցազրոյց մը ունեցաւ անոր հետ՝ Թուրքիոյ հայութեան, Ցեղասպանութեան եւ Արցախի հակամարտութեան մասին:
Ստորեւ հարցազրոյցին Առաջին մասը․
Հարցազրոյցը վարեցª Կարին Սաղտըճեան
Կ.Ս- Ընդհանրապէս բաւական գրած էք Թուրքիոյ հայութեան իրականութեան մասին։ Հետաքրքրական է իմանալ՝ ինչպէ՞ս կը բնորոշէք (define) Թուրքիոյ հայութիւնը։ Դուք զանոնք սփիւռքահայ կը նկատէ՞ք իրենց երկու տեսակներով՝ պոլսահայեր եւ իսլամացածներ։
Վ.Չ – Պոլսահայերը կը խորհին, որ իրենք սփիւռքահայ չեն, կը խրտչին այս բառէն։ Իրենք կ՛ըսեն, որ «մենք սփիւռքահայ չենք, մենք հոս մնացած ենք, մենք չենք սփռուած»։ Իրենք ձեւով մը օսմանեան Հայաստանի մայրաքաղաքին մէջ կ՛ապրէին։ Իրենք հոն օտար չէին զգար, տունէն դուրս չէին զգար։ Օսմանցիները Պոլիսը գրաւելէն անմիջապէս յետոյ հայերը հոն հաստատուած են, ատոր համար իրենք իրենց շատ հանգիստ կը զգան, անշուշտ բացի գաւառներէն եկած պանդուխտները։ Սփիւռք հասկացութեան մէջ սփռուելու գաղափարը կայ։ Սփիւռքի դասական սահմանումը (definition) այն է, որ դուն traumatic բանի մը պատճառով սփռուած ես։ Այս բնորոշումով իրենք իրաւունք ունին, որովհետեւ իրենք cataclysmի պատճառով Պոլիս չեն գացած։
Կան նաեւ արդի բնորոշումներ, որոնք որեւէ տեսակի գաղթ (migration) սփիւռք (diaspora) կը նկատեն, որուն համար ընկերաբանութեան մէջ բանավէճ կայ։
Իսկ ուրիշներ կ՛ըսեն, որ “այո, դուք չէք սփռուած cataclysmի պատճառով, բայց հիմա որ հոն էք cataclysm եղած է, եւ դուք ձեր հողին վրայ չէք եւ հանգիստ չէք։ Դուք նման էք այն մարդոց, որոնք սփռուած են աղէտէն ետք”։ Քանի որ Պոլսոյ առաջուան համայնքը հոն չէ մնացած, այսօրուան Պոլսոյ համայնքը մարդիկ են«,որոնք որբ եղած են, կամ գաւառներէն եկած են Պոլիս եւ ի վերջոյ հողէն դուրս են եւ այլեւս իրենց երկիրը չէ։ Այնպէս որ տարբեր մօտեցումներ կան, բայց ամէն պարագայի, իրենք հանգիստ չեն զգար սփիւռք բառին հետ։
Կ․Ս -Կարծեմ Հրանդ Տինքն ալ այդ գաղափարին էր, որ իրենք տակաւին հողին վրայ են։
Վ․Չ -Այո, իրենք այդ հողին վրայ կ՛ապրին, բայց Եղեռնէն ետք իրենք այդ հողին քաղաքացին չեն ալ։ Թուրքիոյ մէջ կայ երեք շերտ հայ․
ա․ Պոլսահայերը, որոնք ցեղասպանութենեն ետք հոն մնացին։ Կար նաեւ Իզմիրի հայութիւնը, որ թուրք-յունական պատերազմի ժամանակ ջարդուեցաւ եւ քշուեցաւ քաղաքէն։ Պոլիսը միակ տեղն է, ուր կան հայկական եկեղեցիներ եւ դպրոցներ։ Անկէ դուրս՝ Իսկանտարունի, Կեսարիոյ եւայլն՝ կան 6 գործող եկեղեցիներ, իսկ Պոլիսոյ մէջ 30-35 հատ։ Պոլիսը միակն է, ուր դպրոցներ կը գործեն։ Պոլսոյ մէջ մասայական տեղահանութիւն տեղի չունեցաւ, որուն պատճառով ալ հայերը մնացին, սակայն ճնշումը մնաց իրենց վրայ։
բ․ Հայեր, որոնք Պոլիսէն դուրս հայ եւ քրիստոնեայ մնացած են, օրինակ Վաքըֆլիի, Իսքանտարունի մէջ կան փոքր համայնքներ, որոնք ունին եկեղեցի։ Կեսարիոյ մէջ կայ միայն երեք հայ ընտանիք, որոնք եկեղեցին կը պահեն։ Տիգրանակերտի մէջ ալ կայ եւ շրջակայ գիւղերուն մէջ։
գ․ Յետոյ կու գան իսլամացած հայերը․ անոնց մէջ ալ կայ ուրիշ խումբ մը, որ համշէնահայերը են, որոնք թէեւ իսլամացած են, բայց ունին իրենց բարբառը, յատկապէս լեռնային շրջաններու մէջ ապրողները։
Թուրքիոյ հայութիւնը բարդ կառուցուածք ունի, ամէն մէկը իր պայմանները կ՛ապրի։
Կ․Ս -Ի՞նչ է ձեր կարծիքը իսլամացած հայերու ապագայի պատկանելիութեան մասին: Հայ ազգի գոյաթիւնը հիմնուած է հիմնականօրէն լեզուի եւ կրօնքի վրայ։ Եթէ այդ հատուածը այս երկու բնորոշիչներն ալ չունի, կը կարծէք որ հեռանկար մը կա՞յ զանոնք հայկական ազգային միաւորին մէջ ընդունելու։
Վ․Չ – Ճիշդ է, որ հայութեան հիմնական եւ ամենամեծ որոշիչը (markerը)« եղած է եկեղեցին։ Մինչեւ 1908ի Յեղափոխութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայութիւնը ներկայացնողը եղած է եկեղեցին։ Ցարական կայսրութեան մէջ դարձեալ եկեղեցին էր։ 1908էն ետք կուսակցութիւնն էր՝ հիմնականը Դաշնակցութիւնը, որ Երիտթուրքերու հետ հիմնական interlocutor-ն էր։ Այս փոփոխութիւնը շեշտը դրաւ կրօնէն դէպի ազգ անցումի գաղափարին վրայ, որուն մէջ լեզուն շատ մեծ դեր ունի։ Բայց լեզուն միակը չէ, ոչ ալ կրօնը միակն է հայութեան վճռորոշելու տուեալները։ Կան ուրիշ markerներ՝ նուազ կարեւոր, բայց կան։ Կայ մշակոյթ, սովորութիւններ, բարքեր եւայլն։
Այսօր իրականութիւն է, որ սփիւռքահայութեան մեծամասնութիւնը եկեղեցի յաճախող չէ, ոչ ալ՝ հայախօս: Ես վստահ չեմ որ ամբողջ սփիւռքահայութիւնը ինքզինք կը սահմանէ իբրեւ Քրիստոնեայ:
Կ․Ս – Ուրեմն՝ ինչպէ՞ս կը սահմանես պատկանելիութիւնը։
Վ․Չ – Հիմնականը ինքնագիտակցութիւնն է (self consciousness)։ Եթէ դուն գիտակցութիւնը ունիս, որ դուն այդ խումբին կը պատկանիս, ուրեմն՝ ես։ Պատճառները շատ կրնան ըլլալ, շատ բարդ կրնան ըլլալ։ Օրինակ, ես գիտեմ մարդիկ, որոնք ոչ իրենց անունը հայկական է, ոչ դէմքը հայկական է, ոչ հայերէն կը խօսին, բայց ինձմէ աւելի հայկական բաներու մէջ են Ժնեւի մէջ: Ժամանակ կու տան, կը պայքարին, յանձնաժողովներու մէջ են։ Կան շատեր, որոնք կը կարծեն զտարիւն հայ ըլլալը աւելի ուժեղ է, քան կէս հայ-կէս տանիմարքացի, կամ կէս հայ-կէս անգլիացի։ Հայկականը շատ ծանր եւ բարդ ինքնութիւն է:
Իսկ իսլամացած հայերու մասին խօսքս վերջացնելով՝ ըսեմ, որ եթէ եկեղեցւոյ տեսանկիւնէն նայինք, իրենք հայ չեն, եթէ աշխարհիկ հայկական ինքնութեան հասկացութեամբ նայինք, անշուշտ իրենք կրնան հայ ըլլալ, եթէ որոշ շփումներ ստեղծենք, մշակութային կապեր հաստատենք։
Կ․Ս -Կրնայ ըլլալ, որ 21րդ դարուն ազգը բնորոշող որոշիչները կրնան փոխուիլ, բայց պէտք է ընդունիլ, որ մինչեւ հիմա մեր ազգը ազգ պահած են այս երկու տուեալները։ Հաւանաբար, հիմա եթէ ձեզի պէս մտածողներ շատ ըլլան, եւ այդ մտածողութիւնը գերիշխէ միւս մտածողութեան վրայ, ապագային անոնք ձեւով մը պիտի համարկուին (integrate) հայութեան մէջ։
Վ․Չ – Ես ձեզի իմ մօտեցումս ըսեմ․ Ես հանդիպած եմ քանի մը իսլամացած հայերու, թէ դուրսը եւ թէ այնտեղ՝ հողի վրայ։ Այս մարդիկ ինծի պատմած են իրենց ընտանիքին, իրենց հօր, մեծ հօր, մեծ մօր պատմութիւնը եւ այդչափ ծանր է։ Կրնաք երեւակայել, որ այդ մարդիկ ապրած են իրենց գիւղին մէջ, քաղաքին մէջ եւ գիտեն ո՞ր քիւրտ աղան բռնաբարած է իրենց մեծ մայրը, իրենց հայրը սպաննած է, իրենց հողը գողցած է եւ իրենք հոն մեծցած են եւ ապրած։ Եւ այդ մարդը ինծի կ՛ըսէ, որ ես կ՛ուզեմ հայ ըլլալ, բայց ես չեմ ուզեր իսլամը ձգել։ Կրնա՞ս այդ մարդը չընդունիլ: Եթէ այդ մարդիկ հիմա կ՛ըսեն՝ “Մենք այդքան տառապած ենք, հիմա կ՛ուզենք գիտնալ մեր արմատները ուրկէ են, բայց քիչ մը ինծի ժամանակ տուր, հիմա չեմ կրնար իսլամը մէկ կողմ դնել”, պէտք չ՞է ժամանակ տալ:
Կ․Ս – Անշուշտ ոչ բոլորին, շատեր կան, որոնք չեն ընդունիր։
Վ․Չ -Անշուշտ, ով որ կ՛ուզէ։
Կ․Ս -Բայց հաւանաբար Հայ Եկեղեցին պիտի պահանջէ քրիստոնէութեան ընդունումը։
Վ․Չ – Անշուշտ, եկեղեցին ալ ունի իր օրէնքները։ Եկեղեցիի տեսանկիւնէն, եթէ անոնք քրիստոնէութիւնը չընդունին, եկեղեցիին մաս չեն կազմեր։ Անոնք ալ պէտք է ընտրեն։ Բայց պէտք է նաեւ իրենց ժամանակ տանք։ Կրնայ ըլլալ մարդը այսօր կ՛ուզէ Հայաստան երթալ, Էջմիածինը տեսնել, բայց հիմա դեռ պատրաստ չէ ամէն ինչը ձգելու, իր յիսուն տարուան ապրած կեանքը։ Օրինակ մը տամ՝ Տիգրանակերտի եկեղեցիին մէջն էինք, մէկը կար, որ եկեղեցիին հոգ կը տանէր։ Ան հայացած էր, քրիստոնէութիւնը ընդունած եւ Արմէն անունը կը կրէր, բայց հայերէն չէր գիտեր։ Անոր տղան՝ Հասանը եկաւ, որ մեզի թանգմանէ հօր ըսածները։ Ամառ էր, Ռամատանի շրջան։ Սուրճ բերին, բոլորս առինք, բայց Հասանը չառաւ․ ան ծոմ կը պահէր։ Զարմացայ․ տղան իսլամական օրէնքներուն կը հետեւէր, իսկ հայրը քրիստոնեայ դարձած էր։ Յետոյ Հասանին հարցուցի՝ ՙԻ՞նչ է կեցուածքդ, որ հայրդ քրիստոնեայ դարձած է։ Ան ըսաւ՝ “կը խորհիմ, որ լաւ բան է, բայց իր ապահավութեամբ մտահոգուած եմ”։ Տեսա՞ք տղան ի՛նչ կ՛ըսէ, որ հօր համար ուրախ է, բայց ինք հոն չէ, ինք ուրիշ տեղ է, ինքզինք աւելի քիւրտ կը զգայ, քրտական պայքարի մէջ է, իսլամի միջոցով կը փորձէ ինքնութիւնը որոշել, բայց հօր համար թէեւ ուրախ է,« բայց՝ մտահոգ։
Կ․Ս – Կր կարծէ՞ք, որ եթէ Էրտողանի վարչակարգը փոխուի եւ թրքական պետութիւնը աւելի ժողովրդավար դառնայ, հայերը, ներառեալ իսլամացածները, կրնան քաղաքական դեր ունենալ Թուրքիոյ մէջ։
Վ․Չ – Տեսէ՛ք, հայերը 70 միլիոն թրքական պետութեան մէջ շատ քիչ են։ Բայց երբ Թուրքիան սկսաւ բացուելու, մէկ հոգի խօսք առաւ, որ Հրանդ Տինքն էր, – անշուշտ ինք մինակը չէր, կային նաեւ մտաւորականներ, որոնք գիրքերու վրայ կ՛աշխատէին, ուսումնասիրութիւններ կ՛ընէին, միութիններու մէջ էին,- եւ ան թուրք հասարակութեան մէջ որքա՛ն բան փոխեց։ Անոր յուղարկաւորութեան ժամանակ այքան մեծ թիւով մարդ հաւաքուիլը փոքր բան չէ Թուրքիոյ մէջ։ Ատկէ առաջ ոչ-պետական հաւաք միայն 1978ին կազմակերպուած է, երբ Մայիս մէկի առիթով ցոյցի ատեն անոնց վրայ կրակած են եւ՝ երեսուն հոգի սպաննած։ Հրանդի ըրածը թրքական քաղաքական կեանքին մէջ մեծ տեղ ունի, ոչ միայն հայերու համար, այլ նաեւ՝ Թուրքիոյ ժողովրդավացման մէջ։ Թէեւ հայերը շատ փոքր թիւ են, եւ հակառակ անոր որ ոչնչացուած են եւ հիմա ճնշուած, դեռ մեծ դեր ունին եւ ըսելիք ունին։ Ես կը խորհիմ, եթէ Թուրքիան այդ ուղղութեամբ պիտի երթայ, հայկական հարցը պիտի մնայ եւ արծարծուի։ Հայկական հարցը կարեւոր լծակ է Թուրքիոյ յառաջդիմութեան մէջ։ Ինչպէս կրնաս երկրի մը մէջ ըսել, որ ես ժողովրդավարութիւն կ՛ուզեմ եւ մէկուկէս միլիոն մարդոց դրամը եւ ունեցուածքը գողծած ես եւ ատոր մասին չես խօսիր։
Կ․Ս- 100ամեակէն ետք Ցեղասպանութեան ժառանգութիւնը ինչպէ՞ս պիտի արծարծենք։ Կը կարծէ՞ք, որ դեռ պէտք է ճանաչման ուղղութեամբ աշխատինք․ կամ պէտք է օրինական ճանապարհով երթանք, ինչպէս կարգ մը կազմակերպութիւններ եւ անհատներ կ՛ընեն։
Վ․Չ -Շատ դժուար հարց է, պատասխանը չունիմ։ Քանի մը տարի առաջ կը կարծէի ունիմ պատասխանը, բայց հիմա պայմանները փոխուեցան։ Առաջին յիսուն տարին մենք չխօսեցանք ատոր մասին, քանի որ լսող չկար, յետոյ 1965ին սկսանք շատ կրթուած ձեւով մեր պահանջատիրութիւնը բարձրաձայնել, յետոյ դարձեալ մէկը ձայն չհանեց։ Ատկէ ետք ահաբեկչութեան տասնամեակն էր, որ ահաբեկելով Հայաստանի հողերը պիտի ազատագրէինք։ Անշուշտ հողերը չէինք կրնար ազատագրել, բայց գոնէ հայկական հարցը քաղաքական օրակարգ բերինք, մամուլը սկսաւ խօսելու եւայլն։ Ատկէ ետք եկաւ այն տասնամեակը, երբ աւելի օրինական լոպիստական պայքար սկսաւ Միացեալ Նահանգներու, Ֆրանսայի, Գանատայի մէջ։ Այն ժամանակ ատիկա շատ մեծ իմաստ ունէր, քանի որ այդ ժամանակ մենք թրքական պետութիւնը խանգարեցինք եւ ստիպեցինք« որ կեցուածք ընդունի։ Գոնէ պետութիւնը եւ անոնց մամուլը յիշեն, որ ցեղասպանութիւն կայ։ Կարեւոր է Թուրքիոյ վրայ ճնշում բանեցնել։ Բայց Հրանդ Տինք եւ Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցած զարգացումները փաստեցին որ դուրսէն ճնշման կարիքը չկար։ Հրանդն ալ ատիկա կ՛ըսէր, չէ՞․ “Դուրսէն եկած միջամտութիւնը իր շահերը պիտի փնտռէ, ոչ թէ մերը”։
Ես կը խորհէի, որ 100ամեակէն ետք մեր հիմնական հարցը պիտի ըլլայ Թուրքիոյ ժողովրդավարացումը, Թուրքիոյ մէջ մարդկային իրաւունքներու յառաջընթացը, եւ մանաւանդ փորձենք քայլ առ քայլ վերականգնել այն ինչ որ քանդուած էր, այդ ուղղութեամբ աշխատինք։ Տեղ մը վերականգնենք եկեղեցի, որուն շուրջ մարդ հաւաքուեցաւ, ինչպէս Տիգրանակերտի մէջ։ Բայց երբ հիմա Էրտողան ետ փակեց դռները, պատասխան չունիմ։ Բայց կը խորհիմ, որ դուրսէն պահանջատիրութիւնը շատ բան պիտի չընէ։ Ամբողջ Միջին Արեւելքը հրաբուխի մէջ է, Թուրքիան կայ, քիւրտերուն հարցը կայ, արաբական երկիրներու ապագան կայ, Իրանը, Սէուտական Արաբիան, Եգիպտոսը որքան պիտի պահեն իրենց հաւասարակշռութիւնը։ Այդ բոլորին մէջ մենք մեր հաշիւները պէտք է լաւ ընենք, շատ նուրբ իրավիճակ է, շատ փոփոխական, պէտք չէ սխալ ընենք։
Կ․Ս – Ներազգային գետնի վրայ ի՞նչպէս պիտի շարունակենք Ցեղասպանութիւնը յիշողութիւնը։ Ցարդ մեր ուղղութիւնն էր զայն ուսուցանելը, օտար պետութիւններուն ճանչցընել տալը։ 100ամեակէն ետք նո՞յն ձեւով պէտք է շարունակենք, թէ՞ տարբեր ուղղութեամբ աշխատինք։
Վ․Չ – Կը խորհիմ, որ մենք մտաւորական գետնի վրայ պէտք մեր գործը շարունակենք, մենք ահռելի մեծ գործ ունինք ընելու: Այդ narrativeը որ ունինք, փորձած ենք ուսումնասիրութիւններու միջոցով ներկայացնել, շատ ուշ սկսած ենք այդ աշխատանքին. 80ական, 90ականներուն: Հիմնական աշխատանքը եղած է այն, որ փորձած ենք համոզել ընթերցողը, որ Ցեղասպանութիւնը տեղի է ունեցած։ Բոլոր գիրքերը ատոր մասին են։ Թէեւ պատմականօրէն այդ բոլոր տուեալները կային նոյն Ցեղասպանութեան ժամանանակաշրջանէն՝ 1915-1919էն։ Մենք նոր բան մը չենք ներկայացներ, 90ական թուականներուն մենք այդ արխիւները հաւաքեցինք եւ գիրքի ձեւով ներկայացուցինք։ Բայց այդ տուեալները կային, անոնց մասին հայերը գիտէին, անգլիացիները, գերմանացիները հաւաքած եւ հաւաքագրած են բոլոր այդ փաստաթուղերը: Թուրքերը իրենք ըրին, ռազմական դատարանին համար։ Այդ բոլորը կային, գիւտ չըրինք։
Իսկ հիմա պէտք է մտածենք աւելի հեռուն: Փոխանակ փաստենք, որ Ցեղասպանութիւն էր, հասկնանք այդ ցեղասպանութեան պատճառները, թէ ուրկէ եկած է, ինչպէս կապ ունի թրքական կեանքին հետ, Միջին Արեւելքի հետ։ Ի վերջոյ Ցեղասպանութիւնը եղաւ օսմանեան կայսրութեան մէջ։ Այդ կայսրութիւնը նոյն երկիրն է, ինչ որ այսօր Թուրքիան, Սուրիան, Իրաքը, Լիբանանը, Յորդանանը։ Ես կը խորհիմ, որ այդ դէպքը որ պատահած է․ ազդած է ամբողջ տարածաշրջանի վրայ։ Մինչեւ ցարդ չենք ուսումնասիրած զայն։ Եթէ Միջին Արեւելքի մասին գիրք մը առնենք, կը տեսնենք, որ հայերը չկան, ցեղասպանութիւն չէ եղած, Տէր Զօր չկայ։ Մենք պէտք է փորձենք այդ բոլորը ուսումնասիրել։ Մտաւորական ահռելի աշխատանք կայ։ Այս պատմութիւնը այնքան մեծ է, որ հսկայական աշխատանքի կը կարօտի։ Մինչեւ հիմա միայն փինք-փոնկ խաղցած ենք՝ ցեղասպանութիւն էր, ցեղասպանութիւն չէր։
Կ․Ս – Դուք կը քաջալերէ՞ք որ ներկայ ուսանողները այս ճիւղը ընտրեն եւ ուսումնասիրեն։
Վ․Չ -Ես կը խորհիմ, որ ահռելի մեծ նիւթ է, որուն մէկ փոքր մասը ուսումնասիրած ենք։ Յօդուած մը գրած եմ վերջերս, polemicի մէջ եմ սուրիացի մտաւորականի մը հետ, ուր փորձեցի ըսել, թէ ինչու արաբները չեն յիշեր Հայկական Ցեղասպանութիւնը, իրենց յիշողութեան մէջ չկայ։ Ինչո՛ւ չեն տեսած այդ բանը, հակառակ որ այդ հողերուն՝ Սուրիոյ, Իրաքի, Յորդանանի վրայ պատահած է։ Այս պատմութիւնը, որ մենք կը պատմենք, թէ արաբները մեզ ազատեցին, մենք եղբայրներ ենք, իրենց չեն գիտեր, կամ չեն ուզեր յիշել (Պահսիզմի ժամանակ գոցեցին եւ չէր խօսուեր այդ մասին)։
Ամենացաւալի՛ն, գոնէ դաս առնէինք մարդկութեան համար, գոնէ այդ մէկուկէս միլիոն զոհերէն բան մը սորվէինք, որ ուրիշ կեանքեր ազատէինք։ Իսկ ինչ որ կ՛ըլլայ այսօր Սուրիոյ եւ Իրաքի մէջ, ինչ որ եղաւ եզիտիներու հետ, այնքան ցաւալի էր, որ 100 տարի առաջ մեզի պատահածին դասերը մէկը չառաւ։ Այդ վայրագութիւնը բացատրութիւն չունի, ոճիր է։
Կ․Ս-Ինչպէ՞ս կը տեսնէք Միջին Արեւելքի հայութեան ապագան։ Ընդհանրապէս կ՛ըսուի, որ վերջաւորութեան սկիզբն է (It’s the beginning of the end): Կը կարծէք, որ այդ ուղղութեամբ կ՛երթայ։ Եւ ատոր զուգահեռ Արեւելքի մէջ պիտի ձեւաւորուի՞ նոր տեսակի սփիւռք մը:
Վ․Չ – Ասոնք երկու մեծ հարցեր են: Միջին Արեւելքի համայնքները, որոնք ոչ միայն մօտ էին հողին, այլ այն սերունդներն են, որոնք Ցեղասպանութենէն ետք վերապրած են, այլ նաեւ համայնքներ են, որոնք պատմական դեր ունեցած են։ Օրինակ Եգիպտոսը եւ Պարսկաստանը Ցեղասպանութիւն չեն ապրած, բայց շատ հին, հարուստ համայնքներ եղած են՝ ոչ միայն նիւթական այլ նաեւ մտաւորական գետնի վրայ։ Իսկ 20րդ դարու զարգացումները, Նասերիզմը Եգիպտոսի մէջ, յեղափոխութիւնն ու պատերազմը Պարսկաստանի մէջ, խեղդեց այդ համայնքները․ աղքատացան, նօսրացան եւ համայնքը դատարկուեցաւ։ Լաւատես ըլլալը շատ դժուար է, բայց յոռետես ալ պէտք չէ ըլլանք։ Պէտք է գիտակցինք, որ մեզի համար այդ հողերը պատմական հողեր են, թէեւ Հայաստան չեն, բայց հոն ունինք հաիւրաւոր տարիներու պատմութիւն՝ ինչպէս Եգիպտոսի, Պարսկաստանի։ Մենք պէտք է հնարաւորութեան չափ պահենք այդ համայնքները, որքան որ կարելի է։
Ուրիշ բան մըն ալ կայ, որուն վրայ մենք չենք աշխատած։ Այդ համայնքները ոչ միայն կը նուազին իրենց թիւով, այլ կարգ մը տեղեր կ՛աւելնան իրենց թիւով։ Օրինակ՝ Ծոցի երկիրներուն մէջ ունինք համայնքներ, որոնք նոր կազմուած են, ունին դպրոց, եկեղեցի, ինչպէս Քուէյթը, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները։ Ասոնց պէտք է ուշադրութիւն դարձնենք։ Եթէ Միջին Արեւելքը այս փոթորիկէն վերապրի, մարդիկ կրնան վերադառնալ։
Կ․Ս -Իսկ զանոնք կորսնցնելով ի”նչ կը կորսնցնենք՝՝ իբրեւ սփիւռք։
Վ․Չ -Միջին Արեւելքի համայնքները կորսնցնելով, մենք կը կորսնցնենք սփիւռքի կազմակերպիչները, քաղաքական գործիչներ, ուսուցիչներ, լրագրողներ, հայագէտներ, հայախօսներ։ Եթէ ասոնք կորսնցնենք, չեմ գիտեր մնացածը ինչպէս կրնանք պահել։
Կ․Ս -Անցնինք Հայաստան․ Այսօր հիմնական ազգային հարցը Արցախի պահպանումը եւ միջազգային ճանաչման ապահովումն է։ Ի՞նչպէս Արցախը պիտի նաւարկէ շրջանային ուժային տարբեր ուղղութիւններու միջեւ, որպէսզի ինքզինք հաստատէ իբրեւ անկախ հանրապետութիւն։
Վ․Չ – Նախ, ես չեմ մտածեր, որ Ղարաբաղը Հայաստանէն անջատ է։ Ղարաբաղ-Հայաստան մէկ է։ Բանակցութիւնները կը վարուին Երեւանի կողմէ, ոչ թէ Ղարաբաղի։ Բոլորը գիտեն, որ Հայաստանի բանակը Ղարաբաղի ուժերուն կողքին սահմանը կը պահէ։ Իբրեւ վերլուծաբան կրնամ ըսել, որ Ղարաբաղը պիտի գոյատեւէ այն սիստեմին մէջ որ կայ, որ ինք Հայաստանի հետ է, մէկը միւսէն անջատ չէ։ Եւ եթէ Հայաստանը պիտի գոյատեւէ, պիտի գոյատեւէ Ղարաբաղի հետ։ Մէկ սիստեմ է՝ տնտեսութիւնը, ռազմական ծախսերը, բոլորը իրարու կապուած են։ Արտագաղթը նոյնիսկ որոշ չափով կապուած է այդ իրողութեան հետ, որ Ղարաբաղի քոնֆլիքթի պատճառով ստեղծուած է:
Երկրորդ՝ Ղարաբաղի հակամարտութիւնը արդիւնք էր մէկ մեծ երկրաշարժի, որ եղաւ 80ականներու վերջը, որն էր Սովետական Միութեան փլուզումը։ Եւ ասիկա միակ հակամարտութիւնը չէր։ Այդ երկրաշարժը տարօրինակօրէն, շատ արագ կայունացաւ։ Հակամարտութիւններու cycleէն ետք բաւական արագ կայունութիւն ստեղծուեցաւ․ նոր պետութիւններ դուրս եկան Սովետական մանթոյին տակէն։ Ես կը խորհիմ, որ այս կայունութեան ժամանակ ոչ Հայաստանը, ոչ Ազրպէյճանը խոհեմօրէն փորձեցին լուծել հարցը։ Ծանրութիւն մըն է, որ մենք կը կրենք Սովետական փլուզման եւ անկախութեան տարիներէն եւ հիմա շատ լաւ առիթ էր, մանաւանդ ազրպէյճանցիներուն համար։ Եթէ ռազմավարական մտածող ունենային հարցերը կը փորձէին լուծել երբ իրենց լաւ վիճակի մէջ էին, երբ նաֆթը կար, դրամը կայ, իրենց ներքին կայունութիւնը կար։ Ես կը խորհիմ հիմա դժուար պիտի ըլլայ լուծումը:
Կ․Ս –Իրենք չեն ուզեր Ղարաբաղի հարցը լուծել եւ քաղաքական լծակ որպէս կը գործածեն։
Վ․Չ – Հեռատես քաղաքական գործիչը հակամարտութիւնը անլոյծ չի պահեր: Եթէ դուն մեծ քաղաքական գործիչ ես, եւ չես աշխատիր ընտրութենէ ընտրութիւն, այլ կ՛աշխատիս քու ժողովուրդիդ եկող քսան տարուան համար, հեռուն կը մտածես։ Պէտք է հասկնալ, որ Ղարաբաղի հակամարտութիւնը թէ՛ հայերուն եւ թէ ազրպէյճանցիներուն համար ական մըն է, որ մենք ժառանգեցինք․ այդ ականը պէտք է վնասազերծենք։ Եւ պէտք է մտածենք ապագայի վտանգները ուր են։ Ես կը խորհիմ, որ ապագային Ազրպէյճանի մէջ մեծ վտանգներ կան։ Շատ անկայուն երկիր է։
Կ․Ս– Հաւանաբար Ռուսիա է, որ կ՛ուզէ այս հակամարտութիւնը սառած մնայ։
Վ․Չ – Եթէ երկու կողմերը համաձայնութեան գան, ռուսերը չեն կրնար խանգարել։
Կ․Ս – Ապրիլեան պատերազմը կը կարծէք, որ ներքին սպառումի համար էր։ Եթէ իսկապէս Ազրպէյճան ուզեց այս հարցը օր առաջ ի շահ իրեն լուծել։
Վ․Չ -Երկուքն ալ ճիշդ են։ Ազրպէյճան կ՛ուզէ թէ զէնքով հարցը լուծել եւ թէ այն ժամանակ ֆինանսական մեծ հարցեր կար, ցոյցեր տեղի ունեցած էին, կ՛ուզէր ուշադրութիւն շեղել ուրիշ տեղ։ Հակառակ որ Ազրպէյճան տասը տարիէ զէնք զինամթերք կը կուտակէ, եւ յստակ է, որ թէ թուաքանակով եւ թէ սպառազինութեամբ առաւելութիւնը ունէր, բայց բան մը չկրցաւ ընել։ Երկու բլուր վերցուց։ Տասը տարուան զէնքի կուտակումին դիմաց երկու բլուր, մեծ յաղթանակ չէ:
Կ․Ս- Ի՞նչն էր պատճառը, որ Արցախի պաշտպանութիւնը փուլ չեկաւ։ Իսկապէս կռուելու ունակութի՞ւնն էր։
Վ․Չ – Ես շատ պատերազմներու վրայ աշխատած եմ եւ կը հաւատամ, որ պատերազմը զէնքը չէ, այլ կռուողն է։ Դուն կռուող չես կրնար ստեղծել դրամ դնելով վրան։ Ամերիկացիները կամ ուրիշներ որքան դրամ թափեցին Իրաքի կամ Սուրիոյ մէջ։ Չես կրնար մէկ խումբէ բանակ ստեղծել։ Անիկա պէտք է ունենայ իր ոգին, պէտք է ունենայ հաւատք, գիտնայ ինչու համար կը կռուի։ Ես կը խորհիմ, որ հայկական կողմը այդ բոլորը ունի։ Կրնայ ըլլալ, որ աւելի թոյլ է զէնքի առումով, բայց 1992ին ալ թոյլ էր։ Մէկ բան փոխուած է․ հիմա Ղարաբաղի բոլոր բարձունքները հայերուն ձեռքն են, առաջ Շուշին, Խոջալուն, Քելբաջարը ազերիներուն ձեռքն էին: Առ այժմ առաւելութիւնը հայերուն է։ Եթէ ազերիները շատ զէնք ունին, կրնան մէկ օր առաջ երթալ, իսկ յաջորդ օրը, յաջորդ ամիսը ուր պիտի ըլլան։ Բանակը, ինչպէս որ ըսի, մի քանի հարիւր, մի քանի հազար տղաներ են, որոնք պատրաստ են երթալու մինչեւ վերջ, եւ գիտեն պատերազմը միայն խրամատի մէջ նստիլ չէ« այլ խրամատէն դուրս ելլել, յարձակում ընել։
2016ի ապրիլեան փորձառութիւնը դաս էր բոլորին, որ աւելի լաւ է այդ ուղղութեամբ չերթանք։ Կը խորհիմ, որ ազրպէյճանցիները հասկցան։ Հայերը շատ աւելի գործ կրնան ընել հակամարտութեան կարգաւորման ուղղութեամբ։ Թող խօսին Ազրպէյճանի հանրային կարծիքի ուղղութեամբ, հասկնան իրենց հոգեբանութիւնը, անոնք ինչպէս կը մտածեն, ինչպէս կը զգան եւ ատոր ուղղութեամբ շարժինք։
Կ․Ս -Ինչ որ կը տեսնենք, social mediaի վրայ մանաւանդ, իրենք ատելութիւն կը սերմանեն այս խաղաղութեան տարիներուն։ Կը կարծեմ մենք ատելութիւն չէ որ կը սերմանենք ժողովուրդին մէջ, այլ հայրենասիրութիւն կը սերմանենք։
Վ․Չ -Իլհամ Ալիեւը շատ խելացի մարդ չէ, իսկապէս ատելութեան վրայ կ՛աշխատի, որ նոր պատերազմի պիտի տանի։ Ատելութիւնը մէկու մը չ՛օգներ, կը կուռացնէ, չես գիտնար թշնամիդ ով է։ Կան ազրպէյճանցիներ, որոնք կը տառապին այս յիմար եւ կաշառակեր վարչակազմէն։ Կան շատ ազրպէյճանցիներ, որոնք դուրս կ՛ելլեն, մանաւանդ անոնք, որոնք դուրս կու գան ուսանելու, ետ չեն վերադառնար։ Ես կը խորհիմ, որ կայ տեղ, որ անոնցմէ մէկ մասին հետ երկխօսութիւն կարելի է ստեղծել, որ սկսինք փորձել զիրար հասկնալ։ Կան կարգ մը կազմակերպութիւններ, որոնք կ՛աշխատին այդ ուղղութեամբ, հանդիպումներ կը կազմակերպեն Թիֆլիսի մէջ։ Փերձենք իրարու հետ ձեւեր գտնել եւ այս հարցը լուծել առանց պատերզամի։
Կ․Ս –Փրոթոքալային փորձի ձախողութենէն ետք, ո՞րն է Թուրքիոյ հետ յարաբերելու յաջորդ ձեւը, անշուշտ Ղարաբաղի հակամարտութեան առկայութեան:
Վ․Չ – Դժուար հարց է։ Մէկ բան կ՛ակնկալեմ, կը սպասեմ, որ Հայաստանի իշխատութիւնները բացատրեն, թէ ինչո՞ւ փրոթոքոլները չեղեալ յայտարարեցին։ Ատիկա 9 տարուան բանակցութիւններու հետեւանք էր, արդեօք ուր սխալ կար, արդեօք իրենք տուեալներ ունի՞ն: Երանի բացատրութիւն տային ժողովուրդին։ Կարծես միայն Թուրքիոյ կը պատկաներ ատիկա, բայց՝ ոչ։ Անոնք 9 տարի այդ փրոթոքոլներու մէջ մնացին, ատկէ առաջ ալ քանի տարի բանակցած էիք, գոնէ բացատրութիւն մը տային։
Ես կը խորհիմ, որ մենք հոն շատ դասեր ունինք սորվելու, որ դեռ չենք գիտեր։ Իշխանութիւնները վարուեցան այնպէս մը, որ իրենք պատասխանատու չեն։ Բայց իրենք են պատասխանատու են։
Կը կարծեմ ասիկա շատ կարեւոր է․ իրենց փափաքը, իրենց նաւարկումը, որ Արցախը անջատեն հայ-թրքական յարաբերութիւններէն, ձախողեցաւ։ Եկէք մտածենք յետագային ինչպէս պիտի ընենք եւ նայինք մեր սխալները ու ատոնցմէ սորվինք։
Կ․Ս –Ազգային Ժողովին մէջ ալ որեւէ քնարկում չեղաւ կարծեմ։
Վ․Չ -Եկէք հասկնանք մենք ունինք քաղաքական կառոյցներ, ունինք թէ չունինք քաղաքական միտք ունինք թէ ոչ։ Այն տպաւորութիւնը կը ձգէ, թէ չունինք։ Կան միայն իշխանութիւններ, որոնք շատ հանգիստ կը զգան իրենց դիրքով եւ որեւէ բացատրութեան պարտականութիւն չունին։
Ուրեմն այդ փորձը, որ այս երկու թղթածրարները իրարմէ բաժնելու, չեղաւ։ 25 տարիէ չէ եղած, ընդհակառակը՝ աւելի կը խորանայ Ղարաբաղի հարցի, հայ-թրքական, ցեղասպանութեան եւ իր հետեւանքներու կշիռը։ Այս երկուքը չկրցանք իրարմէ բաժնել։ Եթէ այնտեղ մենք աւելի ճկունութիւն ցոյց տայինք, հասկնայինք, որ հակառակ որ այս փրոթոքոլներուն նպատակը այս երկու հարցերը բաժնելն էր, բայց չյաջողեցաւ։ Էրտողան միշտ կ՛ըսէր, որ փրոթոքոլներէն դուրս իրենք Ազրպէյճանի հետ կապուած են։ Առաջին օրէն այդպէս յայտարարեց, յաջորդ շաբաթ Պաքու գնաց, նորէն շատ կոպիտ յայտարարութիւններ ունեցաւ։
Կ․Ս– Հայկական կողմէ խաբուա՞ծ էր։
Վ․Չ – Քաղաքականութեան մէջ խաբուիլ չկայ․ նաւարկումներ են: Ազրպէյճանցիներուն բան մը տայիր, այժ ժամանակ Մետվետեւի միջնորդութիւնը կար։ Կը խորհիմ, կարելի էր աւելի ճկունութիւն ցոյց տալ, բայց այդ ճկունութիւնը ցոյց չտուին։ Հայկական պատասխանատուութիւն կայ այդ բոլոր ձախողութիւններուն մէջ։ Իսկ այդ բոլորը Հայաստանի պատմութեան տասը տարին են, փոքր բան չէ։ Տասը տարի շրջափակումը շարունակուեցաւ, տասը տարի Հայաստանի տնտեսութիւնը թերի զարգացաւ, տասը տարի թրքական, ազրպէյճանական պատմական դաշնակցութիւնը Հայաստանի դէմ՝ մնաց։ Այսինքն՝ հսկայական բան կորսնցուցած ենք։
Կ․Ս – Հաւանաբար որովհետեւ նաեւ Սփիւռքի ընդիմութիւնը կար։
Վ․Չ –Չէ, փրոթոքոլի բնագիրները արդէն գրուած էին, յետոյ յայտարարեցին, յետոյ սփիւռքը ոտքի ելաւ, յետոյ Սերժ Սարգսեանը սփիւռք գնաց, փորձեց հանդարտեցնել։ Բայց բան մը չփոխեց։ Ընդհակառակը, եթէ իրենք քիչ մը հմտութիւն ունենային, այդ բոլորը որպէս զէնք գործածէին, որ մեր սփիւռքը ազգայնական է, դաշնակցութիւնը կայ, ճնշում կայ եւայլն։ Կրնային սփիւռքի ընդվզումը օգտագործել, որ այդ ալ չեղաւ։
Իրենք փակ դռներու ետեւ բանակցած էին, առանց ոեւէ մէկու մը կարծիքը առնելու։ Քանի որ անոնց կապը ժողովուրդին հետ, թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ սփիւռքի մէջ, գոյութիւն չունէր։