Սոնիա Թաշճեան
Դեռեւս, 10րդ դարու հայ պատմագիր Թովմա Արծրունին այսպէս կը նկարագրէ սասունցիներու կեանքը. ՙԱյստեղ քիչ խօսքով կը բացայայտեմ լերան բնակիչների որպիսութիւնը. թէ որտեղից եւ ինչպիսիք են եւ որպիսի աշխատութեամբ ու սաստիկ տառապանքներով են նրանք հայթայթում իրենց ապրուստի կարեւոր պէտքերը: Նրանց բնակութիւնը հաստատուած է ձորերի խորքերում, լեռների ճեղքերում, մայրիների պուրակներում եւ սարերի գագաթներին: Եւ բնակւում են գերդաստանով առանձին եւ այնչափ հեռու միմեանցից՚: Ապա անդրադառնալով անոնց ուտեստին կը գրէ. ՙԻրենց կերակուրը նրանք պատրաստում են զանազան սերմերից, առանձնապես կորեկ կոչուած սերմից, որին սով ժամանակներում ոմանք հաց են անվանում, որն աճեցնում են անտառների բացատներում, խնամքով ջրելով եւ երկմատնեայ փայտատներով փորելով հողը: Մերկութիւնը ծածկելու համարˋ նրանք գործ են ածում բրդեայ զգեստ, իսկ ոտներինˋհագնելու համար այծի մորթից շինում են կօշիկների նման մի բան: Ամառ-ձմեռ նրանք բաւականանում են միատեսասկ կերակուրով եւ հագուստով՞: Եւ բնութագրելով անոնց կենցաղը, կը եզրակացնէ. ՙՆրանք հիւրասէր են, օտարներին ընդունող, պատիւ տուող՚:
Սասունը իւրայատուկ բնակավայր է եղած, բնակչութիւնը ապրած է բարձր լեռնալանջերուն կառուցելով իրենց տուները, մեկուսացած եւ անկախ: Այնտեղ, ուր ոռոգման հնարաւորութիւն կայ, մեծ ջանասիրութեամբ կառուցած են աստիճանաձեւ դարաւանդային արտեր. վառելահողերու սակաւութեան պատճառով, նոյն հողը ցանած են երկու անգամ, որպէսզի առատ բերք ունենան. այսպէսˋ ցանած ու հնձած են ցորենը կամ կորեկը, յետոյ նոյն տեղը ցանած են շողգամը:
Շողգամը, կամ ինչպէս իրենք կʼըսեն շաղգամ, սասունցիներու ամենաշատ սիրած բանջարեղէնն է: Պատահական չէ, որ ՙՍասնայ Ծռեր՚ մեր ազգային աւանդազրոյցի մէջ Դաւիթին յաճախ կու տան ՙշաղգամակեր՚ անուանումը: Այնտեղ ցանած են կէս կարմիր – կէս ճերմակ, մեծ ու կիսաքաղցր տեսակը, այնպէս որ կերած են նաեւ հում վիճակով: Շողգամով կը պատրաստեն տարբեր ճաշեր, ինչպէս նաեւ թուրշի կը դնեն:
Կʼօգտագործեն նաեւ անոր տերեւները, փաթթելով միսով տոլմա: Տապկելով սոխառածին հետˋ ապա վրան լեցնելով մածուն – սխտոր կը պատրաստեն պազկըթան կոչուող ուտեստը: Խաշելով մանրուած տերեւները, ապա տապկելով իւղով ու հաւկիթով կը պատրաստեն ձուածեղˋ շաղգամի ճաւիկով տապակ: 
Ի դէպ, մեր աւանդական խոհանոցին մէջ ճաւիկ անունը կը տրուի ուտելի տերեւներու ցօղունին, ինչպէս օրինակˋ բազկաճաւ կը նշանակէ բազուկի (ճակընդեղ) տերեւները եւ հոմանիշ է այսօրուայ բանջար բառին. մինչդեռ առաջ բանջար անունը կը տրուէր բոլոր ուտելի վայրի կանաչեղէններուն: Շողգամի տերեւներն ու ցօղունները խաշել ու ջրքամելէ յետոյ, համեմել աղ, պղպեղ, քացախ, ձէթ թացանով և որպէս աղցան ճաշակել: 
Շողգամի տերեւներով կը պատրաստուի նաեւ թանապուր. ծեծածին ու սոխին հետ կը խաշեն մանրուած տերեւները, ապա վրան կը լեցնեն եփած մածունը: Ձմրան համար ալ կը չորցընեն տերեւները, իսկ շողգամը կը հորեն հողին մէջ, ինչպէս ճակընդեղը, ստեպղինն ու գետնախնձորը:
Շողգամի թթուն կը դնեն տարբեր ձեւի. երբ դեռ փոքր են շողգամները, բայց եւ ցօղունն ու տերեւները կոշտացած են, մաքրել ու լուալէ յետոյ թուփիկն ամբողջութեամբ, քիչ մը կը խաշեն, ապա աղաջուրին մէջ կը դնեն: Իսկ երբ միայն գլուխ շողգամի թթու պիտի դրուի, կը կեղուեն այն, կը մանրացնեն նախասիրած չափով, ապա կը լեցնեն աղաջուրին մէջ: Ի տարբերութիւն սովորական թթուներու աղաջուրին, շողգամի թթուի աղաջուրը կը պատրաստեն թթուած խմորով կամ ալ աղաջուրին մէջ խառնելով խոշոր աղացած ցորենի հատիկներ:
Սասունի խոհանոցի շողգամով ճաշերը կը պատրաստեն մանրացնելով ու խաշելով շողգամը: Ապուրին մէջ կʼաւելցընեն քիչ մը խոշոր կորկոտ, սոխառած եւ լոլիկի չիր (կամ մածուկ):
Շաղգամով քաշովին սասունցիներու առօրեական ճաշերէն է: Քաշովի անունը կը տրուի այն փիլաւներուն, որոնք եփելու ընթացքին ամբողջութեամբ կը քաշեն, կը ներծծեն ջուրը: Ենթադրաբար քաշիկա – հարիսան ալ կու գայ նոյն քաշել բառէն. սա այն հարիսան է, երբ ծեծած ցորենն ու միսը միասին կʼեփեն, կը խաշեն, բայց չեն ծեծեր, այլ փլաւի նման կը մատուցեն:
Բաղադրութիւնը
0.5 քիլօկրամ շողգամ
1 գաւաթ խոշոր կորկոտ
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր պղպեղ
աղ
Պատրաստութիւնը
Խորանարդաձեւ կտրատել շողգամը եւ խաշել. աւելցընել կորկոտն ու կարմիր պղպեղը, եփել մինչեւ ջուրը ներծծուի. խառնել սոխառածը, ձգել քանի մը վայրկեան թրմուի:
Իսկ շաղգամով ճաշի համար, խաշել 300 կրամ մանրուած միսը, ապա վրան լեցնել 1 քիլօկրամ մանրուած շողգամը եւ շարունակել եփել: Աւելցընել սոխառածը, մանրուած լոլիկն ու պղպեղը, համեմել եւ շարուանկել եփել եւս 15 վայրկեան:
