Անի Յովհաննէսեանի Հետ Արեւմտեան Հայաստանի Հարստութիւնները Ներկայացնող, Մրցանակակիր The Hidden Map («Ծածուկ Քարտէսը») Վաւերագրական Ֆիլմին Հետքերով

Բեմադրիչ Անի Հովհաննէսեան

Բե­մադ­րիչ եւ ար­տադ­րող, ինչ­պէս  նաեւ «Թե­լէ­Նա­յի­րի» եւ «Հո­րի­զոն» պատ­կե­րաս­փիւ­ռի յայ­տա­գիր­նե­րու հա­ղոր­դա­վար Ա­նի Յով­հան­նէ­սեա­նի, պատ­կե­րաս­փիւ­ռի հա­մար ար­տադ­րած իր բազ­մա­թիւ տե­սա­նիւ­թե­րու կող­քին, բե­մադ­րած է շարք մը մրցա­նակ­նե­րու ար­ժա­նա­ցած վա­ւե­րագ­րա­կան ֆիլմ մը` The Hidden Map («Ծա­ծուկ Քար­տէ­սը»): Թո­րոն­թո­յի Հա­մազ­գա­յի­նի «Նուռ» ֆիլ­մի 14-րդ ­փա­ռա­տօ­նի մրցա­նա­կա­բաշ­խու­թեան ըն­թաց­քին, Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տան կա­տա­րած այ­ցե­լու­թիւն­նե­րուն հի­ման վրայ նկա­րա­հա­նո­ւած եւ սկով­տիա­ցի հնա­գէտ Սթի­ւըն Սի­մի հետ շա­րու­նա­կո­ւող ճա­նա­պար­հոր­դու­թիւ­նը ներ­կա­յաց­նող Ա­նի Յով­հան­նէ­սեան-Գէոր­գեա­նի ֆիլ­մը մրցա­նա­կի ար­ժա­նա­ցաւ:

Օ­րին, մեր թղթակից Տի­րուկ Մար­գա­րեան Կա­րա­պե­տեան ստորեւ տրուած հե­տաքրք­րա­կան հար­ցազ­րոյ­ցը ու­նե­ցաւ Անի Յով­հան­նէ­սեա­նի:

Հ -Ձեր ֆիլ­մը «Նուռ» ֆիլ­մի փա­ռա­տօ­նին ըն­թաց­քին թո­րոն­թո­հայ հան­դի­սա­տե­սի կող­մէ ընտ­րո­ւե­ցաւ, որ­պէս յի­շա­տա­կու­թեան ար­ժա­նի վա­ւե­րագ­րա­կան ֆիլմ: Ի­մա­ցանք, որ ձեր տա­րե­դարձն է այ­սօր եւ տա­րե­դար­ձի լա­ւա­գոյն նո­ւէ­րը ըլ­լա­լու է այս մրցա­նա­կը: Զգա­լի էր ձեր յու­զումն ու ու­րա­խու­թիւ­նը, ե­կէք խօ­սինք ձեր  զգա­ցում­նե­րուն մա­սին:

Պ-Շատ ու­րախ կը զգամ եւ հպարտ եմ, ո՛չ ­միայն ինձ­մով, այ­լեւ` հան­դի­սա­տե­սով, որ Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տա­նը ներ­կա­յաց­նող այս վա­ւե­րագ­րա­կան ֆիլ­մը դի­տեց եւ գնա­հա­տեց մեր աշ­խա­տան­քը: Հպարտ եմ ի­րենց­մով, ո­րով­հե­տեւ այս մէ­կը ին­ծի ցոյց տո­ւաւ, որ մեր ժո­ղո­վուրդն ալ կը զգայ, թէ այս հարս­տու­թիւ­նը մե­զի կը պատ­կա­նի, եւ մեր պատ­մա­կան հո­ղե­րը, ա­նոնց վրա­յի շի­նու­թիւն­նե­րը եւ մա­միկ­նե­րուն ու պա­պիկ­նե­րուն կեան­քի պատ­մու­թիւնն ու զո­հո­ղու­թիւ­նը չմոռ­ցո­ւե­ցան եւ ա­նոր փաս­տը մենք ենք, մենք, որ այ­սօր հոս ենք: Այս մրցա­նա­կը ստա­ցած պա­հուս զգա­ցո­ւած էի, ո­րով­հե­տեւ մեր մի­ջեւ գո­յու­թիւն ու­նե­ցող կա­պը եւ ֆիլ­մի նկա­րա­հան­ման ժա­մա­նակ զգա­ցած­ներս կրցայ փո­խան­ցել հան­դի­սա­տե­սին:

Հ -Գե­տեմ, որ եր­կար տա­րի­նե­րու ծրա­գիր էր ձեր նկա­րա­հա­նած ֆիլ­մը, ինչ­պէ՞ս­ ըն­թա­ցան նկա­րա­հա­նում­նե­րը եւ ինչ­պի­սի՞ ար­կա­ծախնդ­րու­թիւն­նե­րէ ան­ցաք այդ ըն­թաց­քին:

Պ- Ա­յո՛, տա­րի­նե­րու ծրա­գիր ու­նի այս ֆիլ­մը: Ես ար­տադ­րող եմ ու կը սի­րեմ աշ­խա­տանքս, բայց ա­մէն ինչ մէկ­դի ձգե­ցի, ո­րով­հե­տեւ գի­տէի, որ մեր պատ­մու­թիւ­նը պէտք է ձե­ւով մը պատ­մեմ: Երբ 2012-ին, հօրս հետ ա­ռա­ջին ան­գամ գա­ցի Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տան եւ տե­սայ մեր կա­ռոյց­նե­րը ու շի­նու­թիւն­նե­րը եւ շօ­շա­փե­լով զա­նոնք` կա­պի զօ­րու­թիւ­նը զգա­ցի: Յա­ջորդ տա­րի դար­ձեալ գա­ցի եւ ե­րե­ւե­լի հա­յե­րով հա­րուստ շրջան մը ե­ղող Կե­սա­րիոյ հին հայ­կա­կան տան մը մէջ (քա­նի մը հայ­կա­կան տու­ներ կան հոն, ո­րոնք մինչ օրս ո­րոշ չա­փով ի­րենց բուն դի­մա­գի­ծը կը պա­հեն) ծա­նօ­թա­ցայ հնա­գէտ Սթի­ւը­նին, որ ման­րա­մաս­նու­թեամբ կը դի­տէր, կը պրպտէր ու կը նկա­րէր հնու­թիւն­նե­րը: Յայտ­նի էր, որ հայ չէր, բայց շատ հե­տաքրք­րո­ւած էր մեր ա­ւե­րակ­նե­րով ու գան­ձե­րով: Ծա­նօ­թա­ցանք եւ պար­զո­ւե­ցաւ, որ ինք ե­րե­սուն տա­րի­նե­րէ ի վեր կը պրպտէ ու կը վա­ւե­րաց­նէ մեր հարս­տու­թիւն­նե­րը: Այդ ծա­նօ­թա­ցու­մէն ետք սկսանք միա­սին քա­լել այս ֆիլ­մին ճա­նա­պար­հով: Նկա­րա­հա­նում­նե­րու ըն­թաց­քին ինք­նա­շարժ մը վար­ձե­ցինք, մե­զի հետ էին քա­նի մը հո­գի` ըն­կե­րու­հի մը, նկա­րա­հա­նող ե­րի­տա­սարդ մը եւ ան­շուշտ թարգ­մա­նիչ մը: Ան­շուշտ մէ­կու մը չյայտ­նե­ցինք, որ կը նկա­րա­հա­նենք, բայց իմ քա­մե­րաս միշտ բաց էր եւ ա­մէն ման­րա­մաս­նու­թիւն նկա­րե­լու ու ձայ­նագ­րե­լու պատ­րաստ: Երբ կը խօ­սէի մար­դոց հետ, ի յայտ կու գար, որ շատ հա­յեր կա­յին հոն: Մար­դիկ սկսան հա­մար­ձա­կիլ եւ ը­սել, որ ի­րենց մեծ­հայ­րե­րը կամ մեծ­մայ­րե­րը հա­յեր էին, մա­նա­ւանդ Տիգ­րա­նա­կեր­տի եւ Մու­շի մէջ: Տիգ­րա­նա­կեր­տի մէջ 14-րդ ­դա­րէն մնա­ցած, եօ­թը խո­րան ու­նե­ցող, Ս. Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցին կար, որ քա­ղա­քա­պե­տին ջան­քե­րով վե­րա­նո­րո­գո­ւած ու բա­ցո­ւած էր, հոն սկսան գալ իբ­րեւ քիւրտ կամ թուրք ապ­րած, սա­կայն հա­յու ծա­գում ու­նե­ցող հա­յեր: Հոն էր, որ կար­ծես վե­րած­նունդ ե­ղաւ: Դժբախ­տա­բար, դար­ձեալ գո­ցե­ցին այդ ե­կե­ղե­ցին եւ հոն ապ­րող ծա­գու­մով հա­յե­րուն հա­մար շատ դժո­ւար ե­ղաւ այդ պա­րա­գան:

Հ- Ինչ­պի­սի՞ մղու­մով  սկսած է Սթի­ւըն Սի­մի` Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տա­նի ու­սում­նա­սի­րու­թեան գա­ղա­փա­րը: Հայ­կա­կան մշա­կոյ­թը պահ­պա­նե­լու ի­մաս­տով ի՞նչ­ աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րած է մեր ազ­գի բա­րե­կամ հնա­գէ­տը:

Պ- Երբ ծա­նօ­թա­ցանք, գիտ­ցայ թէ ին­քը 30 տա­րի­նե­րէ ի վեր մեր ա­ւե­րակ­նե­րը կ­’ու­սում­նա­սի­րէ եւ չի սի­րեր մար­դոց հետ հա­ղորդկ­ցիլ, մինչ­դեռ ին­ծի հա­մար հնու­թիւն­նե­րը յայտ­նա­բե­րե­լու չափ կա­րե­ւոր են մար­դոց հետ խօ­սի­լը: Մեր ա­ւե­րակ­նե­րը ի­րեն հա­մար ան­գին են եւ իր հո­գին կու լայ, երբ կը տես­նէ, թէ հնու­թիւն մը տա­րո­ւէ-տա­րի կը քան­դո­ւի, ո­րով­հե­տեւ զա­նոնք պաշտ­պա­նող չկայ: Ա­մէն տա­րի կու գայ ու կը նկա­րէ եւ կը վա­ւե­րաց­նէ զա­նոնք, ին­քը ձե­ւով մը մեր ա­ւե­րակ­նե­րուն սի­րա­հա­րը ե­ղած է, մա­նա­ւանդ Ա­նիի ա­ւե­րակ­նե­րուն: Ան իր կեան­քը նո­ւի­րած է այս աշ­խա­տան­քին: Ու­սա­նո­ղա­կան շրջա­նին պէտք էր medieval architecture-ի (միջ­նա­դա­րեան ճար­տա­րա­պե­տու­թեան) ու­սում­նա­սի­րու­թիւն ը­նէր եւ լսած էր, որ Ա­րե­ւե­լեան Թուր­քիոյ մէջ կա­յին հին շի­նու­թիւն­ներ: Երբ գնաց տես­նե­լու եւ պրպտե­լու, տե­սաւ, թէ հրա­շա­լի շի­նու­թիւն­ներ կան հոն` Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տա­նի եւ մա­նա­ւանդ Ա­նիի մէջ, ուր 150 ան­գամ այ­ցե­լած է: Ես շատ կը յար­գեմ իր նո­ւի­րու­մը, որ ան­շա­հախն­դիր է: Սթի­ւը­նը, մար­դոց հետ ա­ռանց շփո­ւե­լու իր գոր­ծը կա­տա­րած է տա­րի­ներ շա­րու­նակ եւ այս­պի­սով իր կեան­քի գո­հա­ցու­մը կրցած է գտնել եւ հայ ազ­գին գան­ձերն ու հնու­թիւն­նե­րը նկա­րել: Ան թի­ւով 100,000 եւ ա­ւե­լի նկար­նե­րով վա­ւե­րա­կան փաս­տե­րու վե­րա­ծած է մեր հնու­թին­նե­րը եւ տա­րո­ւէ-տա­րի ա­նոնց նա­հան­ջը կամ քան­դու­մը ար­ձա­նագ­րած եւ ներ­կա­յա­ցու­ցած է աշ­խար­հին:

Հ -Ֆիլ­մի ըն­թաց­քին շատ զգա­ցա­կան պա­հեր կա­յին, ո­րոնց­մէ մէ­կը շատ յու­զեց  հան­դի­սա­տե­սը. Բազ­մա­շէն գիւ­ղին մէջ, ան­ցեա­լէն գտնո­ւած մա­տա­նի մը յանձ­նե­ցին ձե­զի եւ այդ մա­տա­նին ան­ցու­ցիք ձեր մա­տը: Այդ յու­զիչ պա­հուն մա­սին կ­’ու­զէի զրու­ցել:

Պ- Մեծ հայ­րի­կիս` Գաս­պար Յով­հա­նէ­սեա­նի բնօր­րանն է Բազ­մա­շէ­նը. գիւղ, ուր բազ­մա­թիւ հայ­կա­կան տու­ներ կա­յին ու այ­սօր ո՛չ ­մէկ հա­յու տուն կայ հոն: Երբ մեծ­հօրս մա­սին կը խոր­հէի եւ իր ապ­րած տե­ղին հետ­քե­րը կը փնտռէի ու կը մտա­ծէի, թէ հի­մա բան մը չմնաց, յան­կարծ տու­նե­րէն մէ­կուն մէջ հայ­կա­կան կու­ժի մը կո­թը գտայ, ետ­քը գիւ­ղա­ցին ցոյց տո­ւաւ այդ  մա­տա­նին ու ես մա­տիս ան­ցու­ցի եւ ե­րե­ւա­կա­յու­թեան գիր­կը ին­կայ: Մտա­ծե­ցի, թէ ար­դեօք ո՞վ, ի՞նչ­ ա­ռի­թով եւ ինչ­պի­սի՞ զգա­ցու­մով կրած էր այդ մա­տա­նին: Այդ ի­րե­րը ի­րենց մէջ կը կրեն ի­րենց տէ­րե­րուն հո­գին: Ա­մէն ա­ռար­կայ իր պատ­մու­թիւ­նը ու­նի, իսկ մար­դը, որ այդ հարս­տու­թիւն­նե­րուն տէրն էր, կ­’ապ­րի այ­սօր մեր մէջ: Հե­ռա­ւո­րու­թիւ­նը պէտք չէ մե­զի հե­ռաց­նէ մեր ան­ցեա­լէն, հո­ղէն ու պատ­մու­թե­նէն: Իս­կա­պէս, որ ես ա­մէն երկ­վայր­կեան կը զգամ մեր նա­խա­հայ­րե­րուն ներ­կա­յու­թիւ­նը մէջս եւ վստահ եմ, որ բո­լորս ալ նոյն զգա­ցու­մը ու­նինք եւ այդ­պէս ալ պի­տի շա­րու­նա­կենք մնալ մին­չեւ որ ամ­բողջ աշ­խար­հը ի­մա­նայ մեր իս­կա­կան պատ­մու­թիւ­նը:

Հ – Տա­րի­ներ ա­ռաջ Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տան չէինք եր­թար, իսկ վեր­ջերս ուխ­տագ­նա­ցու­թիւն­ներ կը կազ­մա­կեր­պենք: Որ­պէս պա­հան­ջա­տէր պէտք է եր­թանք եւ ցոյց տանք թուր­քե­րուն, որ հա­յոց նոր սե­րուն­դը չէ մոռ­ցած Էր­կի­րը ու պա­հան­ջա­տէր է: Ի՞նչ ­կը կար­ծէք, ար­դեօք ի՞նչ դ­րա­կան ազ­դե­ցու­թիւն ու­նի Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տան եր­թալն ու բնօր­րա­նին մօ­տէն ծա­նօ­թա­նա­լը:

Պ – Պա­հան­ջե­լէն ա­ռաջ հա­յը պէտք է ի­մա­նայ, թէ ի՞նչ­ ու­նէինք հոն եւ ի՞նչ ­կորսն­ցու­ցինք: Հայ սե­րունդ­նե­րուն կ­’ու­զեմ ը­սել, թէ «Մի՛ կար­ծէք, թէ ա­սի­կա մե­ռած պատ­մու­թիւն է, այլ ողջ պատ­մու­թիւն է: Մենք պէտք է հպարտ զգանք, որ մեր նախ­նի­նե­րը կա­ռու­ցե­ցին այդ քա­ղաք­նե­րը, գիւ­ղե­րը, զար­մա­նա­լի կամ­քով եւ ոյ­ժով շի­նո­ւած հրա­շա­լի վան­քե­րը, ե­կե­ղե­ցի­ներն ու դպրոց­նե­րը: Մենք պէտք է եր­թանք եւ կա­պը զգանք ա­նոնց եւ մա­նա­ւանդ ժո­ղո­վուր­դին հետ, ո­րոնք մեր ա­րիւ­նը ու­նին եւ տա­կա­ւին կ’ապ­րին մեր պա­պե­նա­կան հո­ղե­րուն վրայ եւ քա­ջու­թիւ­նը ու­նին խոս­տո­վա­նե­լու ի­րենց հա­յու­թիւ­նը: Չձգենք, որ ի­րենց պատ­կա­նե­լիու­թիւ­նը մեռ­նի ի­րենց մէջ, այլ եր­թանք եւ ի­րենց ոյժ տանք: Այս ա­մէ­նը ը­նենք իս­կա­կան քայ­լե­րով եւ ո՛չ ­թէ ե­րե­ւա­կա­յու­թեամբ: Փառք Աս­տու­ծոյ, որ ու­նինք մեր հայ­րե­նի­քը` Հա­յաս­տա­նը, ուր պէտք է յա­ճախ եր­թանք եւ այ­ցե­լենք, միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ալ պէտք է կապ հաս­տա­տենք մեր բնօր­րա­նին մէջ գտնո­ւող մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րուն հետ եւ յայտ­նենք, որ կ­’ըն­դու­նինք զի­րենք: Ո՞վ  գի­տէ, թե­րեւս շա­տեր կան, ո­րոնք տա­կա­ւին չեն յայտ­նած ի­րենց հա­յու ար­մատ ու­նե­նա­լը եւ կա­մաց-կա­մաց պի­տի յայտ­նո­ւին ա­նոնք»:

Հ – Ձեր յա­ջորդ ծրա­գիր­նե­րուն մա­սին ալ խօ­սինք, ար­դեօք այս ֆիլ­մին շա­րու­նա­կու­թիւ­նը պի­տի նկա­րա­հա­նո­ւի՞: Պի­տի շա­րու­նա­կէ՞ք ­հա­մա­գոր­ծակ­ցիլ Սթի­ւըն Սի­մի հետ:

Պ – Ա­յո՛, մեր հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը պի­տի շա­րու­նա­կո­ւի: Ա­պա­գա­յին պի­տի եր­թանք Երզն­կա, Ակն եւ այլ վայ­րեր: Դար­ձեալ պի­տի եր­թանք Խար­բերդ եւ հնու­թիւն­ներ տես­նենք ու նկա­րա­հա­նենք: Տա­կա­ւին շատ շի­նու­թիւն­ներ եւ կա­ռոյց­ներ կան, ո­րոնք պէտք է նկա­րենք, ինչ­պէս նաեւ պի­տի հան­դի­պինք մար­դոց, ո­րոնց հետ զրու­ցե­լով ի­րենց ար­մատ­նե­րուն մա­սին շատ բա­ներ պի­տի յայտ­նա­բե­րենք:

“Ծածուկ Քարտէսը” ֆիլմին կողքը, ուր սկովտիացի հնագէտ՝ Սթիւըն Սիմը հայկական խաչքար մը կը յայտնաբերէ

-“Ծածուկ Քարտէսը” վաւերագրական ֆիլմէն տեսարան մը

Արտադրող Անի Հովհաննէսեան եւ հնագէտ Սթիւըն Սիմ հայկական եկեղեցւոյ աւերակները նկարահանելու պահուն